T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (K-I)
Kalba girmek – ýüregine, göwnüne
aralaşmak, küýsemek.
Kalbyma giripdir yslam höwesi,
Teňňedir, dirhemdir halkyň tamasy,
Köňlüm närow etme, kylma terhosy,
Bir sapar işidir, goýber, Azadym! (Oglum-Azadym).
Kalp
dünýäsi weýrana gelmek – juda gynanmak, örtenmek, ruhy sarsgyna duçar bolmak.
Baýram gelin, Hanmeňli gyz, Janesen,
Bu dertleriň haýsy birne ýana sen,
Çarhy-pelek, her gün çepe döne sen,
Kalbymyň dünýäsi weýrana geldi (Weýrana geldi).
Kanun
tutmazlyk – kanuna görä hereket etmezlik, kanundan çykmak.
Kazy, reýs kanun
tutman,
Bolan iş soňuna ýetmän,
Bir bendäge rehim etmän,
Asdy, atdy, tire döndi (Käre döndi).
Karardan
düşmek – bikarar bolmak, ynjalmazlyk, birahat bolmak.
Pelek karardan düşüp, pida bolmuş zaryma,
Bir ajaýyp zyba peri, girmiş yşk bazaryma (Yşk bazaryma).
Käsäň
dolmak – kämillik ýagdaýyna gelmek, kämilleşmek.
Kyrka gadam goýdum, käsäm dolmuşdyr,
Ondan efgan dartyp, göwnüm galmyşdyr,
Niýet maňa ýaman hemra bolmuşdyr,
Çoh garaşdym, ajap eýýam gelmedi (Ajap eýýam gelmedi).
Käsesi
gaýnamak – kämilleşmek, düşünjäň artmak, düşünmek, kämil çykmak.
Aklym gysga erdi, käsäm gaýnady,
Jiger telwas urdy, göwün oýnady,
Gider boldum, hoş gal, gözel Şirgazy (Şirgazy).
Kast etmek – betniýet bilen hereket etmek, öňünden pikirlenip betpällik
bilen hyýanat etmek, bilkastlaýyn ýamanlyk etmek.
Zynhar, kast etmegil iýdigiň nana,
Köňlüň haýra bagla, sydkyň – imana,
Hiç azar bermegil bir musulmana,
Ogry ärden, bir dogry it ýagşydyr (Söhbet ýagşydyr).
Kaşyk
salmak – çemçelemek, çemçe bilen bermek ýa-da almak.
Gahba pelek kaşyk salar,
Birne biýr, birinden alar,
Her kime bir nobat geler,
Ülke agar, tora döner (Emire döner).
Kaza
ýaýy gurulmak – 1. Täleýiňe, takdyryňa, ýazgydyňa seredilmek. 2. Azadan çykmak.
Ömrüň ötdi-gitdi kylmadyň perwa,
Menziliň metjit kyl, düşegiň borýa,
Kylganyň küpürdir, etgeniň yrýa,
Onda kaza
ýaýy gurlup durupdyr (Irnip
durupdyr).
Kelam getirmek – geplemek, gürlemek, Alla hakynda
gürrüň etmek.
Kelam getirdim dilime,
Zünnar urmuşam bilime, Magtymguly diýr, ilime.
Bagş etmişem bar dessany (Terk eýleme bu mekany).
Kelamylla
açmak – Kuran okamak.
Dolandylar Hindistana baranlar,
Eňreşdiler merdan adyň soranlar,
Kelamylla açyp, ykbal garanlar,
Tapmady derdiňe derman, Çowdur han (Çowdur han).
Kelle goýmak – janyňdan
geçmek, gurban bolmak, ölmek.
Kelle goýup saldyk hanyň galasyn,
Eşitdik ahy-zar, misgin nalasyn,
Golda saklap bolmaz jeren balasyn,
Hemra kylmak üçin totuguş ýagşy (Baş ýagşy).
Kepen
biçmek – janyny almak, ýok etmek.
Günde kepen biçer bu ajal − haýýat,
Bir beladyr, hiç gutarmaz bu saýýat,
Pelle-pelle aşak düşer adamzat,
Bu gün gördügimiz ertä galmady (Ykbal bolmady).
Kepen donuny biçmek – ser. Kepen biçmek.
Lybasyň eýläbän ýüpek
Munça tekepbir ne gerek,
Ahyr saňa çarhy-pelek,
Kepen donun biçer bir gün (Içer
bir gün).
Kerweni
göçmek – döwri, zamanasy, bagtly pursatlary geçmek, döwrany ötmek, ölmek,
aradan çykmak.
Ýekelik hesreti başdan ötermiş,
Ogulsyzlyk barça işden betermiş,
Zürýatsyz ýigidiň orny ýitermiş,
Ýurdy ýok, kerweni göçdi diýdiler (Geçdi diýdiler).
Kesä
çykmak – gyra çykyp syn etmek, tomaşaçy bolmak, daşyndan synlamak.
Zeminiň üstünde daglar çökär sen,
Tomaşagär bolup, kesä çykar sen,
Her nesnäni bir wesile ýakar sen,
Jülgäni gün bile, dagy gar bile (Ar bile).
Kesek atmak – zyýan bermek,
ýamanlyk etmek, zeper ýetirmek.
Döwletli ogullar ýaşda baş bolar,
Ýaşadykça, bidöwletler ýaş bolar,
Birehim zalymyň bagry daş bolar,
Barar ýere kesek atyjy bolma (Gidiji bolma).
Kesp
açmak – kär-hünäri ilkinji bolup ulanmak, kär-hünär bilen meşgullanmak, ýaşamak
üçin bir işi, käri, pişäni alyp barmak.
Owwal Adam dünýä indi, Bu dünýäni ekip geçdi.
Her pygamber bir kesp açdy,
Kesbin mydam edip geçdi (Ekip geçdi).
Kesp
etmek – hünär edinmek, şol kär-hünär bilen gününi dolamak, ýaşaýşynyň çeşmesi
hökmünde görmek.
Usýan efzun boldy, egsildi sogap,
Gorkar men, bu jahan bolmagaý harap,
Kesp edip satarlar arag-u şerap,
Bilmenem, ýakynmy ahyrzamana (Ahyrzamana).
Keýpi
kök bolmak – şatlanmak, ruhubelent, bagtyýar.
San bardyr, hasapsyz bolan pidalar,
Her günün pikir eýlär ýören gedalar,
Haznasyn dolduran berkarar şalar
Günde bir öýlener, keýpi kök bolsa (Köp bolsa).
Kine çekmek – göwni galmak, närazy bolmak, öýke etmek,
öýkelemek.
Pelek kine çekmiş, eýýam ant etmiş,
Döwletim boýnuna gyl kement atmyş,
Ykbalym işigin bagtym bent etmiş,
Daşyn demir, için külünder bile (Galandar bile).
Kine
tutmak – ser. Kine çekmek.
Ömür saly laýa batar,
Günbe-günden derdi artar,
Arly ýigit kine tutar,
Aryn jaýa salmagynça (Söz manysyn bilmeginçä).
Kitap
açmak – okamak, bilimli, düşünjeli bolmak.
Ganatsyz uçup men, garçgaý guş bolup,
Indi bigadyram, gara daş bolup,
Kitap açyp, ençe dine duş bolup,
Yslam haýsy, Gurhan haýsy, bilmedim (Merdan haýsy, bilmedim).
Kitap
görmek – ser. Kitap açmak.
Magtymguly diýer, bu sözüm çohdur,
Men ibham eder men, hiç aýby ýokdur,
Kitap gören gullar magnydan dokdur,
Olaryň kalbynda şeýtan bolarmy? (Janan bolarmy?).
Köküni kesmek – köki-damary bilen ýok etmek, soňuna çykmak, zyňyp
taşlamak, dynmak, düýbüni goparmak.
Aldagyna düşme bu gün,
Köküň keser bogun-bogun,
Gör, loly dünýä dostlugyn,
Günbe-günden ýat görüner (Bibat görner).
Köňli gaýnamak – joşmak, ruhlanmak,
möwç urmak.
Gadam goýsam, sähralara, çöllere,
Köňül gaýnar, söz joş eder dillere,
Iller saňa haýran, sen hem illere,
Ýa aklyň aldyryp, çaşa düşüp sen (Joşa düşüp sen).
Köňle
gelmek – kalbyňda, göwnüňde bar bolmak, göwnüňdäki pikir.
Neden olduň, bilgil bary,
Unutdyň Perwerdigäri,
Köňle gelen her ne käri
Sangy etmeý edejek sen (Ädejek sen).
Köňle getirmek – ser. Köňle gelmek.
Bir köşede bolsam mukym, köňle getirsem gadry-sim,
Her köşeýi-weýranadan set genji-bipaýan çykar (Jan çykar).
Köňle kine doldurmak – öýkelemek,
göwne degmek, ynjatmak.
Kişiniň malyna gözün aldyrlar,
Täsip edip, köňle
kine doldyrlar,
Bir-birini nähak ýere öldirler,
Nurbat haýsy, aman haýsy, bilinmez (Yhsan haýsy, bilinmez).
Köňli
bozuk – 1. Gaýgyly, gamly, gussaly. 2. Niýeti, päli erbet, betniýet.
Jahylyň köňli bozukdyr, har olurmyş
bilmedim,
Il-u gün deň-duşlaryga zar olurmyş bilmedim... (Dalym meniň).
Köňli
galkmak – ruhuň göterilmek, begenmek, göwnüň göterilmek.
Gidenmiz ýok alty bile, bäş bile,
Seýran etsek niçe deň-u duş bile,
Meger şonda gamgyn köňlüm hoş bola,
Köňül galkar, karar etmez, Azadym! (Oglum–Azadym).
Köňli
gara – betniýet, betpäl, päli-niýeti gowy däl.
Köňli gara bilen bolmaňlar ülpet,
Ýokar ondan dürli-dürli kesapat,
Herçent ki kömüre eýleseň yzzat,
Alnyňa garasy ýokança bolmaz (Ýakança bolmaz).
Köňli
gyş bolmak – mähirsiz, sowuk, lezzetsiz.
Goç ýigidiň işi söhbet-saz bolar,
Köňli gyş bolmaýyn, daýym ýaz bolar,
Ýagşynyň köňlünde kine az bolar,
Ýamanyň her günde uruşyn görüň! (Oturyp-turuşyn görüň).
Köňli
gyzmak – göwni ýylamak, kalbyna ýylylyk aralaşmak, ýumşamak.
Aly ger muny ýazdy,
Möminler köňli gyzdy, Bolar ahyrýet muzdy,
Bihasab-u bişumar (Wagyz).
Köňli
bikarar – gussaly, gaýgyly, aladaly.
Gury jismim odun eýläp oda ýakmakda ne bar,
Gamda köňlüm bikarardyr, başda derdim set
hezar,
Onuň üçin dähr era bir köşe kyldym ygtyýar,
Ygtyýarym ýok turur, jeňňi-jedeli neýlerem (Galmagaly neýlerem).
Köňli
handan istemek – şatlanmagy, şadyýan bolmagy, göwnüniň şatlykdan dolmagyny
islemek.
Diýme: «Gamdan bir zaman köňlümi handan isterem»,
Bir garyp aşyk menem, ýar, seni senden isterem,
Gije-ýu gündiz, biliň, hüw-haýa aşyk bolmuşam (Aşyk bolmuşam).
Köňli
her ýana gitmek – göwnüň dürli zatlary islemegi, dürli zatlara göwün bermek.