T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (G-V)
Gurdy koýlara çopan eýlemek – ser. Gurdy dowara çopan eýlemek.
Çaý
bile nan üstüde Musa pygamber durdy,
Özi erdi koýlara çopan eýledi gurdy... (Eýwany dört).
Gury
gelip, boş gitmek – hiç bir iş bitirmezlik, adamyň tutuş ömrüniň dowamynda
bellärlikli, göze iler derejede iş etmezligi, yz galdyrmazlygy. Munuň „imanly
gitmek” manysynyň hem bardygy öňe sürülýär.
Pyragy,
dünýä düýşdür,
Düýş
görseň, düýbi hiçdir,
Jahanda
ýaman işdir,
Gury gelip, boş gitmek (Diş
gitmek).
Gury
gidip, boş gelmek – ser. Gury gelip,
boş gitmek.
Zemin
seni häli-häli ýuwtarmy,
Akyl
beýle ýerde bigam ýatarmy,
Hiç
bir masgaralyk mundan ötermi,
Giden gury gitse, gelen boş gelse (Joş
gelse).
Gussany
nan eýlemek – gaýgy-gam bermek, gaýgylandyrmak.
Kim
tutar buýrugyň, kim çykar ýoldan,
Kim
jyda göz-gaşdan, kim galar goldan,
Kimse
döwlet tapar ol haram maldan,
Kimlere gussany sen nan eýlediň (Jan eýlediň).
Guşy turmak – keýpi kökelmek, göhi gelmek, ruhlanmak,
şatlanmak, döwlete, mal-mülke eýe bolmak.
Islänin
bu göz görse,
Göwnänin
bu dil sorsa,
Bir
ýigdiň guşy tursa,
Her
bir sözi düz bolar (Ýüz bolar).
Guýruk tutdurmazlyk – el
bermezlik, ele düşmezlik, ýaka tutdurmazlyk, sypjak bolmak, sapalak atmak.
Rahat
ýatyrman dünýä,
Tutsa,
sypdyrman dünýä,
Guýruk tutdurman dünýä,
Guş kibi
uçup barar (Geçip barar).
Gün geçirmek – 1. Ýaşamak, günüňi aýlamak. 2. Hiç bir
iş etmän, diňe günüň geçerini bilip ýaşamak, wagt geçirmek.
Goýdy
meni ýüz müň azara pyrkat,
Gijäm
uzyn boldy, daň atmak − rykkat,
Gussa
bilen gün geçirmek muşakgat,
Ne janda
parahat, ne bir aýş galdy (Daş galdy).
Günä
çeşmine çümmek – günäli bolmak, günäkär.
Magtymguly
hatadan gaýry, elden iş gelmez,
Çümdüm
günä çeşmine, ýürek gaýnap joş
gelmez,
Haýyr
yrak hyýaldan, şer köňlümden daş gelmez,
Mesti-dünýä
bolup men, akyl gider, huş gelmez. (Guluň
boldum).
Güni batmak – betbagtçylyga uçramak, işi gaýtmak,
kynçylyga sezewar bolmak, aradan çykmak.
Habar
düşer: «Pylan kimse ötdi» diýp,
«Çyragy
söndi» diýp, «Güni batdy» diýp,
«Bu
dünýäden o dünýäge gitdi» diýp,
«Alla
rehmet etsin!» diýip dargarlar (Iglärler).
Güni
dogmak – işi şowuna bolmak, begenmek, şatlanmak.
Bu
jahanda namartlaryň ýaşan güni dogupdyr,
Nazar
eýläň, bir merdiň, bu gün aý-güni ýaşar (Heder
eder).
Güni
ýaşmak – ser. Güni batmak.
Kimseleriň
derdi agyp,
Kim
başyna baran ýagyp,
Kimseleriň
Aýy dogup,
Kimiň Güni ýaşyp barmyş (Gidip barmyş).
Günüň özüňden ötmek – öz günüňi özüň görmek, öz gazananyň
özüňe ýetmek, özüňi ekläp bilmek.
Dilegiň
Allaga ýetse,
Dergähinde
kabul etse,
Öz günüň özüňden ötse,
Ýalançyda hor olmagyl (Ýar olmagyl).
Güwş
tutmak – diňlemek, diň salmak, eşitmek.
Yşk
meýinden içip galdym gaş tutup,
Bahar
çagy uklaýyp men noş tutup,
Pany
dünýä diýenine güwş tutup,
Haýran
galyp kylyp oňa bir bawer (Namys bilen
ar).
Güýç-güýç ýeten bolmak – kim
güýçli bolsa şonuňky, güýjüň, zoruň bolsa seniňkiniň dogry hasaplanmagy.
Bu
dünýäde ýagşy-ýaman bir boldy,
Mert
ýigit ýat boldy, namart är boldy,
Güýç-güýç
ýeten boldy, köpler zor
boldy, Molla-işan gaýry teseri belli (Azary
belli).
Güzer etmek – geçelge etmek, üstünden ýol salmak, ýoly
üstüňden düşmek.
Taňry
giň eýlese bende köňlüni,
Ryzk
agzyna girer − tutsaň elini,
Döwlet
güzer
etse, tapar ýoluny, –
Geler
bolsa, gider bolsa, ýat ýagşy (Ýat ýagşy).
Gybat
kesmek – kimdir biri hakynda özi ýokka gürrüň etmek, gaýybana gürrüňini etmek,
adamy arkasyndan ýamanlamak.
Türkmen diliniň dialektlerinde „Gybat biçmek”
görnüşinde ulanylyşyna hem gabat gelmek bolýar.
Ulaldyň
– köňlüňdedir ýalan jahanyň söýgüsi,
Gözleriň
gözel görüp, seni günähe goýgusy,
Dilleriň
gybat
kesip, lap-ýalan sözler aýgysy... (Ölmesden
burun).
Gybatdan
dili dönmezlik – ser. Gybat kesmek.
Utanmadyň
Hakdan, agardyp rişiň,
Gybatdan dil dönmez, haramdan – dişiň,
Penada
görewer bakalyk işiň,
Gapyl
galyp ýatma her dem iňrenip (Bir-birine
bezenip).
Gybatdan diliňi saklamak – adamyň özi ýokka gürrüňini
etmezlik, kimdir biri hakynda erbet gürrüňler etmezlik.
Sakla gybatdan diliňi,
Otdan
baglarlar eliňi,
Açylan
täze gülüňi,
Alla
soldurmazdan burun (Daň atmazdan burun).
Gyly kyrk aýyrmak – zehini, ylmy, bilimi, başarnygy
arkaly has inçe işleri edip bilýän, başarjaň.
Gyly
kyrk aýyrmaga
Münker-Nekir taýýar bar,
Munda
bir azar berseň, onda müňläp azar bar (Didar
bar).
Gylyç çalmak – gylyjyňy ýiteltmek, uruş küýsemek, uruş
etmek isleginde bolmak, söweşe taýýarlanmak.
Magtymguly,
Rumystana,
Çaldy
gylyç Hindistana,
Badahşana,
Türküstana,
Ýedi yklyma han oldy (Rowan oldy).
Gylyç çekmek – üstüne goşun sürmek, gylyç alyp
topulmak, gylyçly hüjüm etmek.
Dünýä
daşyň demir duzak torlaýyp,
Ajal
şiri aňtap ýatyr gözleýip,
Sen
parahat ukusynda horlaýyp,
Kaza gylyç
çekip durmuş gezenip (Bir-birine
bezenip).
Gylyç gemirmek –
uruş-jenjel küýsemek, batyrlyk satmak, batyrsyramak.
Keşt
eýlediň dagy-daşy eleýip,
Gylyçlar gemirip, ganlar ýalaýyp
Dogry
gelip, Ahtam ganyn dileýip, Mukatyla gowga salan Alydyr (Alydyr).
Gylyjyna daýanmak – güýjüne, batyrlygyna, mertligine
daýanmak, öz güýjüne göwni ýetmek.
Akylsyzlar
akyl gözlär, zeýrener, Akly bolan diýer: «Aklym köp bolsa».
Mert ýigitler gylyjyna daýanar,
Namart
tutabilmez, golda çöp bolsa (Köp bolsa).
Gymmat
goýmak – satmak, bahalandyrmak, baha kesmek.
Şäher
ortasynda bir tagt gurdular,
Ýusup
Syddyk: «Gul men» diýip durdular,
Gymmat
goýup, Züleýhaga berdiler,
Ahyr
myradyna ýetdi, ýaranlar (Atly, ýaranlar).
Gymmatdan aýrylmak – gymmatyny gaçyrmak, hiç zat bolup
galmak, gerekmejek zada öwrülmek, pese düşmek.
Biziň
gören dostlar awara döndi,
Baş
aparan ärler biçärä döndi,
Ýörgür
arap atlar, gör, hara döndi,
Gymmatdan aýrylyp, ýaman pelekden (Nadan
pelekden).
Gymmatdan düşmek – ser.
Gymmatdan aýrylmak.
Gezer
boldum, il içinde san bolup,
Gymmatdan
düşüp men, derdi-hun bolup,
Bidöwlet,
buzahor ile han bolup,
Jebir
kyldy, gözel iller dargady (Mallar
dargady).
Gyýa bakmak – gözüň gyrasy bilen
seretmek, närazylyk bilen garamak, närazy bolmak.
Pelek,
pelek, gyýa bakyp,
Jan
alar sen hanjar sokup,
Ençe
jany oda ýakyp,
Aman özüň galar bolduň (Alar bolduň).