T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (H-II)
Huş gitmek – akylyň kütelmegi, ýadyňda saklamazlyk,
ýadyň bolmazlygy.
Kuwwat gaçar, bil büküler, huş gider,
Seniň bilen bolan deňi-duş gider,
Magtymguly iki eliň boş gider,
Il ýygnanyp tabytyňy tutansoň (Ötensoň).
Huşa ýetmek – akyllanmak, pähimlenmek, akylyň,
düşünjäniň kämilleşmegi.
Sürdüň, dünýäni sürdüň,
Ahyr wepasyn gördüň,
Kyrkyňa gadam urduň,
Kämil sen, huşa
ýetdiň (Joşa ýetdiň),
Huşy dargamak – akylyň, aňyň, pähim-paýhasyň,
düşünjäniň, zehiniň peselmegi.
Gama erkim berdim, huşum dargatdym,
Saraý weýran, kerwenimi ugratdym,
Meňli hanym − yşk söwdasyn unutdym,
Rehm eden bolmady, bagtym garadyr (Bagtym garadyr).
Huşy kesmek – düşünmek, akyl ýetirmek, manysyny
aňlamak.
Dana bolmaý keser huşum başdaşymdan aýrylyp,
Aklym çaşdy, serim boşdur, gör, huşumdan aýrylyp,
Ýowuz galyp, gan ýyglaram, gardaşymdan aýrylyp,
Degdi sere, gitdi huşum, neýleýin, biçäreýem (Neýleýin, biçäreýem).
Huşdan aýrylmak – ser.
Huşy dargamak.
Akly barlar terhos eýläp sözümden, Pälin ýele berdi, huşdan
aýryldy.
Desmalyn göterdi zenan ýüzünden,
Ata çykdy, öýde işden aýryldy (Huşdan aýryldy).
Huşuňy ýitirmek – özüňden gitmek, essiň aýylmak, özüňi
bilmezlik.
Magtymguly, hoş hap içre ýatyrdym,
Emriňe ugradym, iman getirdim,
Özümi unutdym, huşum ýitirdim,
«Pyragy» diýp çagyraý sen bu namym (Içmeýin jamym).
Hüşgär oturmak – ätiýaçly, eserdeň, seresaply, hemişe
taýýar bolmak.
Gämide hüşgär oturgyl, girdaba gelmesden
burun,
Ýaşlygyň gadryny bilgil, tä ulalmasdan burun (Ölmesden burun).
Hüw çekmek – Allany ýatlamak, hüw Hak – ýa Alla.
Türkmen halk döredijiligindäki hüwdiniň hem şu sözden bolmagy mümkin. Sebäbi,
hüwdi aýdylanda „Alla-alla” sözleri gaýtalanýar.
Gelen derdini men alyp, hüwler çekiban gezerem,
Lukman gelip, göz aýlaýyp, çäre kylmaz azaryma (Yşk bazaryma).
Hyjalata galmak – utanmak, uýalmak, haýa etmek,
şerimde bolmak.
Hasylym usýandyr gendeligimden,
Ölüm asan erer zindeligimden,
Hyjalata galdym bendeligimden,
Saňa laýyk amal gelmedi menden (Çykardym çenden).
Hyjalata goýmak – utandyrmak, masgara etmek.
Bende, sen bet işe batyrlyk etme, Alnyňda goýarlar ol
gün bu işi.
Nebse uýma, şeýtan raýyna gitme,
Hyjalata goýar, bilgin bu işi (Bu
işi).
Hylwat tutmak – ýekelikde, ýalňyzlykda, gizlinlikde
bolmak.
Isa kibi hylwat tutsam semada,
Idris kibi gulluk etsem zyýada,
Hydyr, Ylýas kibi girsem zulmata,
Ýa, Rep, habar bilerinmi, ýar, senden (Ýar senden).
Hyrydar gözi bilen görmek – islegli, höwesli, muşdak
bolmak.
Hyrydar gözi bile kim gelip gördi meni,
Hijran ýagmyry ýagyp, gam sile berdi meni (Buluda gardy meni).
Hyýala düşmek – bir iş etmegiň ugruna düşmek, göwün ýüwürtmek, dürli
arzuw beslemek.
Köňül perwaz eýläp, galdy ýerinden,
Howalanmyş, gökden inmez, ýaranlar,
Bir hyýala düşmüş, çykmaz serinden,
Bu hyýaldan gaýdyp dönmez, ýaranlar (Gökden inmez, ýaranlar).