T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (G-I)
Gadam goýmak – ýöremäge, hereket etmäge
başlamak, ýöremek.
Gel, köňül, ýara gideli, Hemra
bolsaň, ýör biläni.
Ýar ýolunda gadam
goýsak,
Paý ornuna ser biläni (Ýör biläni).
Gadam
urmak – öňe hereket etmek, ýöremek.
Bular
beýle diýgeç, ýerimden turdum,
Gadam
urdum, el etegne ýetirdim,
Mest
boldum, sust boldum, özüm ýitirdim,
Gep-kelam
tapmadym, galdym haýrana (Boldum girýana).
Gadam ýerine ganat baglap uçmak – ýöremegiň deregine
uçup gitmek, has çalt hereket etmek.
Gulzumy
garsanyp kyrk ýol geçer men, Eger ki meýl etse ýar bizim sary.
Gadam ýerne ganat baglap uçar men,
Diýse
dilber: “Aşyk, ýör bizim sary!” (Ýar
bizim sary).
Gadamyny düz goýmak – dogry basmak, etmesiz zady
etmezlik, günä gazanmazlyk.
Köňlüm,
pes tutgul özüňi, Pany dünýä öter gider.
Her kim gadamyn düz goýsa,
Güzerden
bihatar gider (Öter gider).
Gaflat
ukusy – habarsyz, bihabar bolmak, duýman galmak.
Gaflat
ukusynda ýatyp, seýl
etmedim bossanyma,
Bu gün
nazar salsam ol ýan, çiçeklerim solupdyr (Ygtyýarym
alypdyr).
Gaflat
ýassygyna baş goýmak – ser. Gaflat
ukusy.
Gaflat ýassygynda goýupdyr başy,
Gapyl adam munça irnip durupdyr.
Ten
kapasy içre wagşy jan guşy,
Her
dem perwaz eýläp, urnup durupdyr (Irnip
durupdyr).
Gaflatdan
çykmak – oýanmak, duýmak, habarly bolmak.
Namart
menem sil içinde akmasam,
Yşk
imes men pany jahan ýakmasam,
Öler boldum bu gaflatdan çykmasam,
Gelenler
barysy ozup başlady (Gezip başlady).
Gahar atyna münmek – hetdenaşa
gaharlanmak, gazaplanmak.
Guwanmagyl
syratyna,
Müner sen gahar atyna,
Duş
bolsaň ýaman hatyna,
Ömrüň
öter şer biläni (Ýör biläni).
Gahary
gaýnamak – ser. Gahar atyna münmek.
Gahry gaýnap başyndan,
Turdy
Aly joşundan,
Bardy
wagyz pişinden,
Diýr:
“Menem Ahmede ýar” (Wagyz).
Gahryna ugraşmak – gahar-gazabyna duçar bolmak,
gaharyna gabat gelmek.
Ýüzüm
ýar ýüzüne düşse, dilim alhamdulilladyr,
Eger gahryna ugraşsam, okyrym
kulhuwalladyr (Bu ne terhostöwelladyr).
Gallaç galmak – aç-ýalaňaç, garyp, hiç zatsyz galmak,
gedaý düşmek.
Adam
ogly, jan şährinde, Gözle, yzda hanyň galdy.
Gallaç
galyp sen jahanda,
Panyda,
bak, donuň galdy (Nanyň galdy).
Galmagala
salmak – gykylyga, gopguna, jenjele sezewar etmek.
Tagat
kylmaý ömri gapyl ötir sen,
Bizekat
mallary munda ýygyr sen,
Taňla
barsaň hasabyna ne diýr sen,
Ajap galmagala saldy bu dünýä (Boldy bu dünýä).
Gam
astynda ýatmak – gaýgyda, gam-gussada, hasratda bolmak, bir zadyň pikirini
etmek.
Gapyl
adam, gam astynda ýatyp sen, Ötdi ömrüň uşak-düşek kär bile.
Dünýä
mardyr, ýassanyp sen, ýatyp sen, Ynjalarmy bile ýatan mar bile? (Kär bile).
Gam badasyny bermek – gaýgylandyrmak, hasrata sezewar
etmek, gussa batyrmak.
Pelek
maňa gam
badasyn bereli, Wysal haýsy, hijran haýsy, bilmedim.
Hak
işine ten bermişem, göreli,
Arzuw
haýsy, arman haýsy, bilmedim (Hijran
haýsy, bilmedim).
Gam
badasyny noş etmek – ser. Gam badasyn
bermek.
Magtymguly, noş etdim gam badasyn iki tas,
Üç
içere ragbat ýok, çün jandan boldum halas... (Köňlüm).
Gam iýmek – bir zadyň öňünden ugruna çykmak, aladasyny
etmek.
Öz
erkim bilen söz diýmen,
Gelejek
ryzka gam iýmen,
Jahanda
bar işden ýaman
Bir
möminiň azarydyr (Reftarydyr).
Gam laýyna batmak – gynanmak, gamlanmak,
çykgynsyz aladada, tükenmez gussada bolmak.
Haýry-yhsan
mende ýokdur jürmi-usýandyr işim,
Batmyşam
gam laýyna weýranadyr muňly
başym,
Kylmadym
owwal ýaragyn, çarh urup uçar guşum,
Ol
kyýamatda ne ýüz birlen Saňa bargaý men-ä (Bargaý
men-ä).
Gam
laýyna gark bolmak – ser. Gam laýyna
batmak.
Ýowuzlykda
gam
laýyna gark bolan, Ukuly gözlerim gözel il gözlär.
Ençe
ah-u zarly kapasda galan,
Azat
bolan bilbil, gyzyl gül gözlär (Il
gözlär).
Gam
siline gark bolmak – ser. Gam laýyna
batmak.
Hywa gark bolupdyr gamyň siline,
Tagma
basypdyrlar türkmen diline,
Eýran
jebir edipdir gözel iline,
Barysy
gaçyşyp geldi diýdiler (Saldy diýdiler).
Gam
siline bermek – ser. Gam siline gark
bolmak.
Hyrydar
gözi bile kim gelip gördi meni,
Hijran
ýagmyry ýagyp, gam sile berdi meni (Buluda
gardy meni).
Gam tagtynda geňeş gurmak – gaýgy-gamda, hasratda,
pikir-aladada bolmak.
Uly
jemagatlar, uly geňeşler,
Göwündeş
syrdaşlar, naçar, gardaşlar,
Gam tagtynda geňeş guran teşwüşler,
Tagty
synyp, hökmi rowan göterler (Duman
göteriler).
Gama
bulaşmak – ser. Gam laýyna batmak.
Gezer
sen oýnap, dalaşyp,
Galar sen gama bulaşyp,
Hasrata,
derde ulaşyp,
Galaýyn
diýseň, öýlengin (Öýlengin).
Gamdan azat etmek – gam-gussadan çykarmak, hasratdan
boşatmak.
Kimse
wepa tohmun eker,
Kimse
ajal zähmin çeker,
Kimi gamdan azat eder,
Sargarmaýyn,
solan barmy? (Gülen barmy?).
Gamdan
dolup galmak – ser. Gam laýyna
batmak.
Gamdan dolup galdy boşan başlarym,
Göz
ýumuldy, çytyldylar gaşlarym,
Gurhan
okap gezen deňi-duşlarym,
Mal
isteýip, çete baryp seç kyldy (Uç kyldy).
Gamgusar
eýlemek – mähriban, ýakyn, dost, ýar etmek.
Eý,
Hudaý-a, gudratyňdan, Ýokdan bar eýlediň meni.
Deň-duşlardan
gaýra kylyp,
Gamgusar eýlediň meni (Eýlediň
meni).
Gamyny
iýmek – ser. Gam iýmek.
Adam ogly,
bil, öler sen,
Bu
dünýäniň gamyn iýr sen,
Munda
düşek gaty diýr sen,
Ýerni
guçmaly dünýä sen (Dünýä sen).
Gan aglamak – güýçli jibrinmek, nala çekmek, zorluk
görüp zeýrenmek, gaty gynanmak.
Ençe
nalyş eýleýip men, il-gün bilen gan aglasam,
Zaryma
handan kylar ol, barmaz sözümiň parhyna (Yşk
dowzahyna).
Gan
dökmek – ýowuz uruşmak, janyňy aýaman söweşmek, gan döküp uruşmak. Bu ýerde „nala çekmek” manysynda ulanylypdyr.
Pyragy,
watan diýp gan döker gözüm,
Baky
garap durmuş hijrana ýüzüm,
Byradarsyz
gamda galdym bir özüm,
Baryndan
dyndarmyş bu zalym hijran (Ýetirmez
hijran).
Gan
içmek – öldürmek, nähak adam öldürmek.
Gapyl,
magrur olma dünýä malyna,
Seni
aldar, işwe bilen alyna,
Golun
boýar adamzadyň ganyna,
Gan
içip ganmady, biliň bu dünýä
(Boldy bu dünýä).
Gan ýuwutmak – ejir, azap çekmek, süteme sezewar bolmak, horluk
görmek. Magtymgulynyň bu bendinde „Gan ýuwutmak –
janyny almak, nähak adam öldürmek”
manysynda ulanylypdyr.
Pyragy,
dert aýdyp, derde ýanmaly,
Gan
ýuwudyp, zalym Fetdah
ganmaly,
Diri
özüm, läkin öli sanmaly,
Aňsa
öldir, bu dessany ol Fetdah (Fetdah).
Gan
ýyglamak – ser. Gan aglamak.
Gury
kelle bolup özüm gutuldym,
Hudaýa
gan
ýyglap, mynajat kyldym,
Çaýdan
çykyp seniň ýanyňa geldim,
Bize
kerem kylyň» diýdi, dostlar heý (Çakyr
kelle).
Ganat
baglamak – 1. Ganat çykaryp ugramak, uçmaga ýetişmek, uçurym bolmak. 2. Gaty
begenmek, şatlykdan uçaýjak bolmak, ýeňil gopmak.
Garyp
bolup gezdim aglap,
Jigerim
ataşa daglap,
Men bu
gün, bak, ganat baglap,
Asmana
uçmuşam, begler (Geçmişem begler).
Ganat
baglap uçmak – ser. Ganat baglamak.
Gulzumy
garsanyp kyrk ýol geçer men, Eger ki meýl etse ýar bizim sary.
Gadam ýerne ganat baglap uçar men,
Diýse
dilber: “Aşyk, ýör bizim sary!” (Ýar
bizim sary).
6*
Ganyny dilemek – günäsiniň geçilmegini, oňa rehim
edilmegini soramak.
Keşt
eýlediň dagy-daşy eleýip,
Gylyçlar
gemirip, ganlar ýalaýyp
Dogry
gelip, Ahtam ganyn dileýip,
Mukatyla
gowga salan Alydyr (Alydyr).
Ganyny
geçmek – günäsini geçmek, bagyşlamak.
Gulluk
ýetirgin janyňdan,
Aýama
parça nanyňdan,
Ganly bolsa, geç ganyňdan,
Bir
garyp myhman ýigide! (Köýmän ýigide).
Ganyny
saçmak – öldürmek, söweşip duşmanlary öldürmek.
Owwal-deslap
baryp Haýbar dagynda, Kapyrlar ganyny saçdy Muhammet.
Lekläherde,
Sekwan, Käbil şährinde,
Jepa
çekip dinin açdy Muhammet (Saçdy
Muhammet).
Gapysyna baş goýmak – kömek
islemek, haraý gözlemek, ýalbarmak.
Baş
goýup ýatsam gapyňda,
kyblagähim, ýa Resul, Sen eşitgil nala-ýu perýady-ahym, ýa Resul (Ýa Resul).
Gapysyny ýapmak – 1. Işini bes etmegi. 2. Terk etmek,
gatnaşygy doly kesmek.
Keramatly
medreseýi-agzamlar
Ýapdy
gapysyny, göçdi makamlar,
Ýaraşyga
geler dürli tagamlar,
Daşdan
dörän ajap görkli gap bolsa (Köp bolsa).
Gara
ganlar ýuwutmak – ser. Gan ýuwutmak.
Gara
ganlar ýuwdup,
hasratlar çekip, Mala meşgul bola-bola gider sen.
Dodagyň
tebredip, ýüregiň ýakyp,