T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (E-I)
Ebr salmak –
bulutlaşmak, kölegelemek, kölege düşmek, öňüni bulut tutmak.
Pyragy
− murdadyr, ýyllar ýyl çekse,
Aýlar ebr salsa, günler gün çekse,
Ylýas aby dökse, Hydyr el çekse,
Zinde bolmaz Isa ursa dem bile (Gam bile).
Ebti agmak –
üst-başyňy oňarmazlyk, hopul-sopul geýinmek, özüňi oňarmazlyk.
Akdy çeşmim ýaşy Gulzum, Nil bolup,
Ebtim agdy, galdym ile dil bolup,
Çille mesi garlar akdy sil bolup,
Gara daglar gara daşdan aýryldy (Huşdan aýryldy).
Efsun urmak – jadylamak, jady etmek, aldaw, hile
etmek.
Galam alyp, namany gönderdigim bilmezmiň?
Efsun urup, hüthüti inderdigim bilmezmiň? (Bilmezmiň).
Egri bakmak – gülüp bakmazlyk, halamazlyk, gowy
görmezlik.
Pelek bize egri bakyp, El uzadyp, efsun okyp,
Orta ýerde däne döküp,
Tor
gurupdyr daşymyza (Ne iş geler başymyza).
El açmak – jomart, sahy bolmak, zadyňy hiç kimden
gysganmazlyk, gysganman paýlamak.
Isteseň serişdesin sen bu jahanyň serbe-ser,
El açan, gahryn geçen, binendeýi-eýýam olur (Betnam olur).
El barmazlyk – birine zyýan ýetirmezlik, dözmezlik,
bir işi etmekden saklanmak.
Saglygyňda el barmasa, bermäge,
Gyýmasalar galanlar gol germäge,
Magtymguly aýdar, azap görmäge,
Kyýamat garasy gitmez ýüzüňden (Özüňden).
El bermezlik – tutdurmazlyk, başartmazlyk,
eýgertmezlik, tapdyrmazlyk.
Her kime el bermez yşkyň gämisi,
Münerin diýp, gark olupdyr kimisi,
Bu ýola girenler bilmez namysy,
Bu nedendir hemdem bolmuş ar bizi (Mar bizi).
El çekmek – bir zatdan dänmek, daşlaşmak, gaýdyp
golaýyna barmazlyk, arany açmak, saklanmak, taşlamak, terk etmek.
Pyragy − murdadyr, ýyllar ýyl çekse,
Aýlar ebr salsa, günler gün çekse,
Ylýas aby dökse, Hydyr el çekse,
Zinde bolmaz Isa ursa dem bile (Gam bile).
El degmek –
namysyna degilmek, masgara edilmek.
Kişi namyslydyr el degse puşta,
Hiç kes oňa kylmaz dostluk rişte,
Şehitler gan bilen girse behişte,
Jomartlar baradyr aş-u nan bilen (Syn bilen).
El degmedik – täze, arassa, ulanylmadyk, päk
Bişgeý elwan el degmeýin aşlary,
Gudrat bilen birýan bolup göşleri,
Taý geler dünýäge derem-daşlary,
Artykdyr her ýatan çizi behişdiň (Özi behişdiň).
El gatmak – almak, ogurlamak, özüne geçirmek.
Şir her çakda bir aw atar,
Diýr: «Awuma kim el gatar».
Pil burnun pelege tutar,
Kerk görse, hamyra döner (Emire döner).
El götermek – 1. Taşlamak, daşlaşmak, terk etmek, umyt
üzmek, bes etmek. 2. Urmak, jeza bermek.
El götergin ham hyýaldan,
Saňa yssyg ýokdur maldan,
Rozygär geçse halaldan,
Aryplar söhbeti gerek (Aty gerek).
El sunmak – eliňi uzatmak, eliň bilen barlamak.
Köňül, ne iş bitirdiň, geldiň, jahan içinde,
Galdyň dünýä gamynda, ýüregiň gan içinde.
Abat diýip, el sunduň, düýbi weýran içinde... (Ýüregiň gan içinde).
El tutmak – goldaw bermek.
Bisabr olan işi ýiter,
Sabr eýlegen işi biter,
Nägäh Hudaýym el tutar,
Essabry miftahyl-jenan (Miftahyl-jenan).
El urmak – ogurlamak, ogurlyk etmek.
Magtymguly aýdar, bir zat bilmezem,
Işler bardyr, hötdesinden gelmezem,
Eý, ýaranlar, bu nädendir, bilmezem,
Hydyr diýip el urdugym, hyrs çykar (Kürs çykar).
El uzatmak – 1. Bir işi etmäge synanyşmak, almak, öz tarapyňa geçirmek. 2. Birine ýardam
bermek, kömek etmek, goldaw bermek. 3. Urmak, jeza bermek.
Sakla gybatdan diliň, ugrunda gez ynsap edip,
El uzatma köp pisada, ýör Hudadan howp edip...(Galmagaly neýlerem).
El üzmek – taşlamak, daşlaşmak, terk etmek, umyt
üzmek, bes etmek.
Gorkup, bitakat boldum,
Şirin jandan el üzdüm,
Seniň gapyňa geldim,
Gutar meni, ýa, Aly» (Gökje kepderi).
Elden çykmak – gidirmek, ygtyýaryňdaky
zady aldyrmak, sypdyrmak, boş galmak.
Istär – elden çyka döwlet humaýym, Doga
kylyp, döker bolduk ýaşymyz.
Dilegim duş eýle, gözel Allahym,
Ersgin boldy gitdi gyzylbaşymyz (Döker bolduk ýaşymyz).
Elden gitmek – mümkinçiligi elden bermek, mümkinçiligi
wagtynda peýdalanyp bilmezlik.
Jana degse garrylygyň zäheri,
Bozuk bolar köňül-göwre şäheri,
Elden gitse ýigitligiň bahary,
Kuwwat gaçar, dyz egiler, bil galmaz (Sil galmaz).
Elden iş gelmezlik – iş
oňarmaýan, başarjaň däl, bialaç, biçäre.
Magtymguly hatadan gaýry, elden iş gelmez,
Çümdüm günä çeşmine, ýürek gaýnap joş gelmez... (Guluň boldum).
Ele gelmek – almak, edinmek, zatly bolmak, öz
ygtyýaryňa geçirmek.
Ýagşy aýal ele gelmez,
Nadan ýagşyň gadryn bilmez,
Aýalsyza mydar bolmaz,
Dönseň hökmi-Süleýmana (Her ýana).
Ele getirmek – almak, edinmek, eýesi bolmak, özüňe
degişli etmek.
Näge hyýal etsem, ele getirdim,
Kaýda baksam, oňa nazar ýetirdim,
Bu hal ile men parahat ýatyrdym,
Ýüzüme tüýkürip: «Tur, gul!» diýdiler (“Turgul” diýdiler).
Ele girmek – ser.
Ele getirmek.
Ykballynyň ugran işi oň görner,
Dünýä ýüzi ele girse, teň görner,
Jahyllykda geçen işler geň görner,
Kyrkdan aşyp, aýyl bolsa adamzat (Adamzat).
Eli boş – 1.Wagty bar, işsiz. 2. Zatsyz, hiç zady ýok.
Ermez erdim, ah eli boş, ol ýarymyň ýüzüne,
Genji-jahan taý gelmezdir şekeristan sözüne... (Haýranydyr).
Eliň açyk tutmak – ser.
El açmak.
Gelene garşy çyk, bolsa mejalyň,
Ýagşy tutawergil niýetiň-päliň,
Dünýä döwranynda açyk tut eliň,
Döwür senden gider, döwran
eglenmez (Pygan eglenmez).