T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (E-II)
Eliň ýetmek – mümkinçiligiň, wagtyň bolmagy, başarmak.
Eliň ýetse, arzyň aýtsaň Suhana,
Akyl haýran bolar beýle diwana,
Ýürekde dert bolup deger hem jana,
Şagal ýaryp gitse awuň ýagşysyn (Aýyň ýagşysyn).
Eli ýetmezlik – mümkinçiligi bolmazlyk, güýji-kuwwaty
çatmazlyk.
Elim
Saňa ýetmez
arzym etmäge,
Işimiň rowajy ýokdur bitmäge,
Dilber derdi goýmaz meni ýatmaga,
Bagyşlasaň neýlär, ýarym, ýa, Alla (Ýarym, ýa, Alla).
Eline degmezlik – miýesser etmezlik, alyp, edinip
bilmezlik, bolmazlyk.
Bedew gerek — äre söweşde serhoş,
Ýat bilen baryşsaň, bolar garyndaş,
Ýagşy ogul, ýagşy aýal, gyz, gardaş,
Bu döwlet her kimiň eline degmez (Malyna degmez).
Elini baglamak – 1. Mümkinçilik bermezlik, çäklendirmek.
2. Daňmak, saramak.
Sakla gybatdan diliňi,
Otdan baglarlar
eliňi,
Açylan täze gülüňi,
Alla soldurmazdan burun (Daň atmazdan burun).
Eliňi ýuwmak – boş, hiç zatsyz galmak, hemme zadyňy
elden gidirmek.
Oglanlaryň durar zary-girýana,
Egsikler saç ýaýar, düşer lerzana,
Malyň kysmat bolup girer talaňa,
Eliň ýuwup, çyka-çyka gider sen (Baka-baka gider sen).
Elip biliň burulmak – ejizlemek, hasratdan,
gaýgy-gamdan, zulumdan agyr ýagdaýa düşmek, garramak.
Magtymguly,
elip
bilim buruldy,
Damarym dartyldy, ganym duruldy,
Ölüm zarby üç tarapdan uruldy,
Akylym dagylyp, haýrana geldi (Weýrana geldi).
Elip biliň bükülmek– ser. Elip biliň burulmak.
Magtymguly, kes tiliňi,
Bükerler
elip biliňi,
Azara goýma iliňi,
Barysy ygtybar kyldy (Har kyldy).
Elip kaddyň dala öwrülmek– ser. Elip biliň bükülmek.
Eý ýaranlar, sormaýyrlar bir kişi halym meniň,
Bolmady
kaddym
elip dek, öwrüler dalym meniň... (Dalym meniň).
Elip kaddyň duta eýlemek – ser. Elip biliň bükülmek.
Köýdürer şum pelek zulmy-jepasy,
Ýalandyr, ynanmaň, ähdi-wepasy,
Magtymguly, ýok bu sözüň hatasy,
Pelek elip
kaddym duta eýledi (Reýgan
eýledi).
Elip kaddyn dal etmek – ser. Elip biliň bükülmek.
Magtymguly aýdar, dünýäniň işi,
Söz manysna ýete bilmez her kişi,
Her kimsäniň ölse dogan-gardaşy,
Pelek
onuň elip
kaddyn dal eder (Al eder).
Elipden, biden bihabar – nadan, sowatsyz, okuwsyz.
Hiç aňlamaý zir-u zeber, ger tapsa jezbämden eser,
«Elipden», «biden» bihabar, her demde
bir Gurhan çykar (Jan çykar).
Em bolmak – 1. Kesele derman bolmak, keselden
gutulmagyna sebäp bolmak. 2. Agyr ýagdaýdan çykmagyna çäre bolmak, kynçylykdan
gutuldyrmak.
Tapa bilseň hakykatyň merdini,
Çeşmiňe totuýa kylgyl gerdini,
Gulzum deý günähiň tereň-derdini,
Çyn toba gurudar oňa em bolup (Jem bolup).
Emeline çolaşmak – eden erbet işleri üçin özi zyýan
çekmek, özi günäkär bolmak.
On gat gyzgyn demir düşek ornuna,
Nowhageriň başy düşer burnuna,
Dili süýner, düşer ýeter garnyna,
Emelne
çolaşyp galsa gerekdir (Magşarnama).
Emre boýun goýmak – buýrugy ýerine ýetirmek, tabyn
bolmak, gürrüňsiz berjaý etmek.
Magtymguly
boýun
goýgul bu emre,
Mala meşgul bolup, galmagyl gümra,
Ýüz ýyllyk tetärik bäş günlük ömre,
Akyl eýläň, niçik işdir, ýaranlar (Keçdir, ýaranlar).
Erkini almak – kimdir birine öz diýeniňi etdirmek,
seniň diýeniň boýunça hereket etmäge mejbur etmek.
Gaçmaz panydan uýalyp,
Gelermiş ganatyn ýaýyp,
Mert ýigidiň erkin
alyp,
Görüň, pelek nadan eýlär (Pynhan eýlär).
Erkine goýmazlyk – biynjalyk etmek, etjek hereketini
etdirmezlik, gününe goýmazlyk.
Aşyk oldy är Ýusubyň görküne,
Saldylar ýedi gat ýeriň berkine,
Alty
hatyn goýmadylar erkine,
Ýusup hem olara nätdi, ýaranlar (Atly, ýaranlar).
Esbaby şaý bolmak – ähli zady üpjün bolmak, kem zady
bolmazlyk.
Hem han bolsa, hem dünýäsi taý bolsa,
Hem ölmese, hem esbaby şaý bolsa,
Hem bermese, hem çüýrimez baý bolsa,
Ýagşy ady hem dünýäde dan bolsa (Don bolsa).
Essinden gitmek – huşuny ýitirmek, özüňi bilmezlik,
ysgynyň gaçmagy, haýallamak.
Bir makama duş boldum, pikr onda pikre batdy,
Jan onda jandan boldy − essinden gidip ýatdy... (Birýana boldum imdi).
Essine gelmek – özüňe gelmek, güýjüni tijemek, özüňi
dürsemek, ysgyna gelmek, kuwwatlanmak.
Gözünde ot ýanar, dahanda tütün, Öz-özi iýermiş
gijeler etin.
Aly goparypdyr sag göznüň çetin,
Essine
gelende geçýär imandan (Ryswa jahandan).
Eşret sürmek – lezzetli, bagtly durmuşda ýaşamak,
hezillikde ýaşamak.
Magtymguly, bäş gün eşret sürmäge,
Jaý imesdir eglenmäge, durmaga,
Kararym ýok oturmaga, turmaga,
Agzyn açyp durmuş ýer bizim
sary (Ýar bizim sary).