Şahyryň sözi gysga, şerhi köp
19. Ne galadyr, burçy segsen?
Aryf-danamyz Magtymguly Pyragynyň şygyr diwanynda «Ne galadyr,burçy segsen» atly şygyr ýerleşdirilen. Ol şygryň bir setiri häzirki güne çenli neşir edilen kitaplaryň ählisinde, ine, şeýle görnüşde berlen:
Ne galadyr, burçy segsen?
Bize belli bolan gadymy çeşmeleriň hiç birinde 80 burçly gala baradaky maglumatlara ýa-da kyssa serine gabat gelmedik. Bu sowal belli bir wagta çenli biz üçin açyklygyna galyp gelýärdi.
Hezreti Magtymguly Pyragynyň kakasy Döwletmämmet Azadynyň «Wagzy-Azat» eserini okap otyrkak, täsin maglumata gabat geldik. Beýik akyldaryň pederi ol eserinde her bir perzendiň öz ata-enesiniň öňünde 80 borjunyň bardygyny habar berýär. Söz ussady hem ýokardaky setirde şol 80 borç hakynda söz açan bolmaly diýen pikire gelýäris. Munuň şeýledigini sözleriň, harplaryň ýazylyşyndaky aýratynlyklaryň üsti bilen hem düşündirmäge synanyşalyň.
Arap elipbiýinde «ç» harpy we sesi asla ýok.
Pars elipbiýinde ol harpbar, onuň ýazylyşy bolsa «jim» (jim) harpyna örän meňzeş. Owal-başda «burçy» sözündäki «ç»-niň ýerine «jim» (j) harpy ýazylyp, onuň «çe» (ç) diýlip okalmagy bolup biljek ýagdaý. Sebäbi «jimiň» aşagynda bir nokat, «çe» (ç) harpynyň aşagynda bolsa üç nokat goýulýar. Ol döwürde hatlar, özüňiziň bilşiňiz ýaly, çyg zerarly şekili üýtgeýän syýa bilen ýazylan. Döwletmämmet Azady perzendiň öz ata-enesiniň her biriniň öňünde olar entek dirikä, 40 borjunyň we dünýäden gaýdanlaryndan soň hem, 40 borjunyň bardygyny habar berýär. Pähimdar her bir perzendiň ata-enesi dirikä ýerine ýetirmeli borçlary babatda şeýle diýýär:
Ata-ene haky hem Taňry haky,
Parz durur boýunda bil, eý, mutlaki.
Kyl eda, ata-enäniň kyrk hakyn,
Hak tagala dergähige bol ýakyn.
Döwletmämmet Azadynyň sanap geçýän ol 40 borjy şular:
1.10borç—ten bilen amal etmeli borçlar;
2.10borç—dil bilen amal etmeli borçlar;
3.10borç—köňül bilen amal etmeli borçlar;
4.10borç—malyň, döwletiň bilen amal etmeli borçlar.
Döwletmämmet Azadynyň «Wagzy-Azat» eserinde olar ýekänme-ýekän, giňişleýin düşündirilýär. Döwletmämmet Azadynyň ol nesihatyny ogly Magtymguly hem öz şygrynda ýokardaky görnüşde ýatlapdyr. Perzent kemala gelýänçä, ata-ene onuň penalaýan galasy bolsa, ata-ene gojalansoň, perzent olara ten, dil, köňül, maly-döwleti bilen tüýs ýürekden hyzmat edip, olaryň daşynyň galasy, penalaýan perzendi bolmalydyr.
Has gadymy eser bolan «Riýazan-nasähin» atly eserde hem perzendiň ata-enäniň öňündäki 80 borjy hakynda has giňişleýin beýan edilýär.
Netijede, ýokardaky setir:
Ne galadyr, borjy segsen – diýip, okalmaly diýen pikire gelýäris.
Juma ATAÝEW, terjimeçi, žurnalist.
“Biznes reklama” gazeti 24.07.2023
https://turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/50/articles/112992