TÜRKMENISTANYŇ GYZYL KITABYNYŇ TÄZE 4-NJI TOMY ÇAPDAN ÇYKDY
Gyzyl kitap – seýrek duş gelýän we ýitip gitmek howpy astyndaky organizmleriň sanawyny, görnüşlerini, ozalky we häzirki ýaýran ýerlerini, sany we onuň kemelmeginiň sebäplerini, gaýtadan dikeltmegiň aýratynlyklaryny, görnüşlerini dikeltmek üçin häzirki wagtda görlen we görülmeli zerur çäreleriň ýazgysyny özünde jemleýär. Gyzyl kitabyň halkara, milli we ýerli nusgalary bar.
Bilşimiz ýaly, Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň ilkinji neşiri 1985-nji ýylda, ikinjisi 1999-njy ýylda, üçünjisi 2011-nji ýylda, dördünjisi bolsa Daşky gurşawy goramagyň bütindünýä gününiň öňüsyrasynda, ýagny 2024-nji ýylyň 4-nji iýunynda çap edildi.
Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda ýurdumyzda daşky gurşawy gorap saklamak babatda uly ähmiýete eýe bolan Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 4-nji neşiriniň çap edilmegi Watanymyzyň ajaýyp tebigatyny goramak we has-da baýlaşdyrmak boýunça döwlet derejesinde alnyp barylýan uly işleriň netijesidir. Ýaşaýyş şertlerine we ösümlik görnüşleriniň meşhurlyk ýagdaýyna görä, geçirilen gözlegleriniň we birnäçe seljerme işleriniň netijesinde täze ösümlikleriň 23 görnüşi Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň IV tomuna girizildi.
Olaryň ilkinjisi hökmünde daglyk ýerlerde ýaşaýan, hemişe gök öwüsýän türkmen arçasy «gyzyl» sanawa goşular. Gözlegçileriň bellemegine görä, gary söýýän waleriýa, Regel armydy, Narbutyň irisleri, ýalpyldawuk, gissar we türküstan çigildemleri, Albertiň eremurusy, Oşaniniň sogany, suw söýüji ofris we beýlekiler goraga mätäç hasaplanylýar.
2021-nji ýylda birnäçe bölekleri tapylan nemes muşmula hem «Gyzyl kitabyna» girizilmeli ösümlikleriň hataryndadyr. Alymlar şu güne çenli bu ösümligi Türkmenistanyň flora ösümlik dünýäsiniň agzasy hasaplamaýardylar. Bu ýagdaý garaşylmadyk täzelik bolup, alymlar ösümligi çuňňur öwrenmek üçin ýabany şertlerde gözleg geçirmegi maksat edinýärler. Muşmula Türkmenistanyň çäklerinde gabat gelmeýän ýeke-täk Bathyz pissesiniň taryhyny ýada salýan ýagdaýy döredip, munuň tapawutly tarapy muşmulanyň türkmen ösümlik – botanika dünýäsinde ýitmedik baýlyk bolmagydyr.
Ýurdumyzyň «Gyzyl kitabynda» wagtyň geçmegi bilen haýwanat we ösümlik dünýäsindäki bolup geçýän wakalaryň resminamasy hasaplanylýandygyny bellemelidiris. Ýyllaryň dowamynda barlaglaryň netijesinde birnäçe ýaşaýan organizmler ýitip, ýok bolup gidýärler we täze görnüşleri emele gelýär.
Gyzyl kitaba girizilen görnüşleriň ygtybarly goralyp saklanylmagy we köpeldilmegi diňe bir ýurdumyz üçin däl, eýsem dünýä möçberinde biologik dürlüligi gorap saklamaga mynasyp goşantdyr. Adamzat jemgyýetiniň umumy öýi bolan çylşyrymly gurluşly Ýer ýüzüniň her bir künjegi hemişe ýadawsyz üns berilmegini we aladany talap edýär.
Ýurdumyzyň goraghanalarynda ýabany haýwanlary we ösümlikleri gorap saklamak, ylmy taýdan düýpli öwrenmek, olaryň sanyny artdyrmak, gözel tebigatly ýerlerimizi aýawly saklamak boýunça zerur işler geçirilmelidir. Adamyň amala aşyrýan işleriniň tebigata edýän täsiri hem ylmy tarapdan öwrenilmegini talap edýär. Bu işler ýurdumyzyň bütin ekologiýa ulgamyna, şol sanda topragyň, suwuň, howanyň arassalygyna, biodürlüligiň ýagdaýyna zyýan ýetirmeli däldir.
Resulberdi WELMIÝEW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara hukugy
fakultetiniň III ýyl talyby.