T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (H-I)
Hak söze ten bermek – çyn, dogry söze ynanmak, dogryny
ykrar etmek.
Magtymguly aýdar, sözlerim hakdyr,
Emma ki hak
söze ten beren ýokdur,
Bir gözli diýmese, garadyr, akdyr,
Kör pakyr kümüşi, misi näbilsin (Näbilsin).
Haka
dogry durmak – Allanyň ýolunda bolmak, Allanyň buýruklaryna boýun bolmak.
Terk eýle çilimi, dogry dur Haka,
Her zaman toba diýp, tutgul sen ýaka,
Diýrlermiş, suw bermez düýdkeşe saka,
Haýypdyr janyňa, çilim çekmegil (Çilim çekmegil).
Haka dogry gelmek – ser. Haka dogry durmak.
Magtymguly, bu ýollardan çykmagyl,
Düzülen rabatdyr, diniň ýykmagyl,
Üzülmez töhmeti boýna dakmagyl,
Haka dogry gelen, belki, şir çykar (Mar
çykar).
Haka gulluk baglamak – Alla gulluk etmek, Allanyň
gullugynda bolmak.
Ýusup kibi zyndan içre aglasam,
Jirjis kibi jan ýolunda çaglasam,
Ýunus kibi Haka
gulluk baglasam,
Ýa, Rep, habar bilerinmi, ýar, senden (Ýar, senden).
Haka köňül baglamak – Alla ynanmak, Allanyň ýoluna
düşmek.
Bir mürşit etegin tutsam, aglasam,
Yşk oduna jany-jismim daglasam,
Sydky-dilden Haka
köňül baglasam,
Kyýamat zaýyrdan bir sag ýetişse (Ýetişse).
Haka maňlaý diremek – ser. Haka köňül baglamak.
Dört paslym nar boldy, daglar eredi,
Diriler uçdular, öli ýöredi,
Giden baryp Haka
maňlaý diredi,
Ilimiň zybany — Azadym kany? (Azadym kany?).
Haka sydk baglamak – ser. Haka köňül baglamak.
Keýik aýdar: “Aglar men,
Haka sydkym baglar men,
Balalarmyň derdinden,
Ýüregim gan içinde” (Jan içinde).
Hakdan döwlet gelmek – Alladan mal-mülk, baýlyk, rysgal
gelmegi, baýamak, gurplanmak.
Hakdan bize döwlet gelse,
Ýyglan gözler oýnap, gülse,
Misginler ýurt gadryn bilse,
Ýürekde hijran eýledi (Weýran eýledi).
Hakyny
iýmek – kimdir biriniň paýyny, malyny-mülküni we ş.m almak, zähmetiniň muzduny
bermezlik.
Kämil goç ýigitler hakyňy iýmez,
Dünýä malyn berseň, namartlar doýmaz,
Namart maslahata, geňeşe uýmaz,
Namardyň her işi aýandyr, begler (Begler).
Hakyň karzyny bermek – amanadyňy tabşyrmak, kazasy
dolmak, aradan çykmak.
Gezdiler Rumuň düzüni,
Berdiler Hakyň karzyny,
Aryzda Ganbar Arzyny
Söýen dek söýmüşem seni (Söýmüşem seni).
Haraba dönmek – ýykylmak-ýumrulmak, weýran bolmak.
Magtymguly, yllatly göz,
Haraba döner degse duz,
Märekede bir jaýsyz söz,
Çermenip ... ýalydyr (Içen ýalydyr).
Haram işe baş goýmak – yslam dininiň kadalary boýunça edilmegi gadagan işleri etmek, şol
işler bilen meşgul bolmak.
Magtymguly, haram
işe baş goýsaň
Müň gün aç bolar sen bir güni doýsaň
Nebsiňi yzzatlap, şeýtana uýsaň
Iman bilen abyraýdan daş goýar (Gyş goýar).
Hasylyňy ýele bermek – boş galmak, ömrüňi biderek
geçirmek.
Ömrüňi zaýyg geçirme, hasylyň berme ýele,
Barçalaryň jaýyny ahyr mazar eden Kerim (Berkarar etgen Kerim).
Haýbat atmak – gorkuzjak bolmak, üstüne gygyrmak, abaý
etmek.
Sap tutuşyp, haýbat atar tilkiler, Arly peleň,
öler bolsaň, öl indi.
Aryp bolup, mest bolupdyr telkiler,
Dana molla, biler bolsaň, bil indi (Öl indi).
Haýbat urmak – ser.
Haýbat atmak.
Rüstem Zal at aldy, atlanyp atyn,
Ne zyýat iş etdi, diýiň, gaýratyn,
Peleň gazaplanyp ursa haýbatyn,
Dura bilmez, bars nedir, gurt nedir (Dert nedir).
Haýpy gelmek – gaýgyrmak, gynanmak, nebsiň agyrmak.
Magtymguly, boýun goýgul permana,
Kyýamat gün haýpyň gelse bu jana,
Jähennem kahryndan çekse zybana,
Ner, bugra sypatly uçgun çykarlar (Risman dakarlar).
Haýranda galmak – geň görmek, sergezdan, awara bolmak.
Hasrat bile geçdim, haýranda galdym,
Dergähiň daldadyr, sygynyp geldim,
Nebs ile şeýtanyň paýmaly boldum,
Eýäm, Sen lutp edip, gutargyl ondan (Çykardym çenden).
Haýýata dönmek – tikinçi bolmak, tikinçilik hünärini
ýöretmek. Bu ýerde „ sözüň, şygryň tikinçisi” manysynda obrazly ulanylypdyr.
Magtymguly, hüşýar oldum, oýandym,
Oýandym, örtendim, tutaşdym, ýandym,
Many bazarynda haýýata döndüm,
Şirin gazal donun biçdim ýaranlar (Uçdum, ýaranlar).
Heňňamlar gurmak – 1. Köp wagt ýaşamak, uzak döwür
sürmek.
2.
Märeke ýygnamak, jemagat üýşürmek, halky jemlemek.
Magtymguly, ýaş süren,
Agyr heňňamlar
guran,
Lemmer-lemmer möwç uran,
Şol derýalar galmazlar (Şalar galmazlar).
Heser urmak – täsir etmek, täsirlenmek, täsirine
düşmek.
Heser urdy on dört ýaşda,
Arzumanyň galam gaşda,
Ter mahbup guçduň on bäşde,
Yşk içre messana geldiň (Sana geldiň).
Hesibi gutarmak – wagtyň tamamlanmagy, ömrüň tamam bolmagy,
ölümiň ýakynlaşmagy.
Ötenin sanadym, aklym çaşypdyr,
Hesibim gutardy, çakdan aşypdyr,
Magtymguly, aýym-günüm ýaşypdyr,
Sahypkyran, gözel iman göterler (Duman göteriler).
Hetden aşmak – derejeden, çäkden, kadadan çykmak,
ýagdaýy bilmezlik.
Yşkymyň ýeli joşar,
Aklym dumany çaşar,
Söz bardyr, hetden aşar,
Gitseň mundan bu ýana (Hak menzil ýetdi jana).
Hijran çalmak – aýrylmak, jyda düşmek.
Bahyl adam hiç gaýnamaz gazany,
Gaşymda gurup sen bazy-mizany,
Ummandan göterlip pelek hazany,
Gül-günçasyn hijran
çalan günler heý (Günler heý).
Hijran çarhyna saramak – aýyrmak, jyda etmek.
Göwnümi tagýyr kylyp yşk, lukmadan hums eýledi,
Güwş tutmaý ol zaryma, sardy hijran çarhyna (Yşk dowzahyna).
Hijran çekmek – aýralykda, jydalykda bolmak, aýralyk
zaryny çekmek.
Ol kimdir bakyda mübtela galan,
Ol kimdir iline talaňlar salan,
Kyrk ýyl hijran çekip, saralyp-solan,
Özüne gürz uran kişi nädendir? (Ýaşy nädendir?).
Hijran hanjaryny urmak – ser. Hijran çarhyna saramak.
Bilbilem, çekmişem zary,
Sowuldy yşkyň bazary,
Uruldy hijran hanjary,
Aglap Meňli hanym galdy (Armanym galdy).
Hijran heňin çalmak – ser. Hijran çarhyna saramak.
Hudahym zyndana salyp,
Pelegi kylmadyň galyp,
Bu şum dünýä hemra bolup,
Hijran heňin çaldy gitdi (Dogdy gitdi).
Hijran şährine ýollamak – aýyrmak, jyda etmek.
Ýollady hijran şährine, ol ajal peýman satyp,
Gitdi sabrym-takatym, mähribandan aýrylyp (Aýrylyp).
Hijran tygy bilen bagryny paralamak –
aýralyk yzasyna, jydalyk awusyna sezewar bolmak, aýrylmak, jyda düşmek.
Magtymguly, ilden ile aralar,
Hijran tygy bilen bagryn paralar,
Golun sallap maral gabak periler,
Iner olumyndan däli Gürgeniň (Gürgeniň).
Hijran ýagmyry ýagmak – ser. Hijran tygy bilen bagryny paralamak.
Hyrydar gözi bile kim gelip gördi meni,
Hijran ýagmyry ýagyp, gam sile berdi meni (Buluda gardy meni).
Hijrana gonmak – ser.
Hijran çarhyna saramak.
Gaýybana aşyk bolup, yşky bilen ýanaram,
Diýerler döwlet murgy men hijrana gonaram... (Süleýman neýlesin).
Hijrana rowaç eýlemek – ser. Hijran şährine ýollamak.
Bizleriden ýat kylyp, bent eýlediň ki dilini,
Ata-eneden aýyryp, üzdüň-eý, sen bilini,
Hijrana rowaç eýleýip, ýatyryp sen ýelini... (Aýt).
8*
Höwesi gitmek – 1. Bir zada, kimdir birine bolan
islegiň, arzuwyň, meýliň, söýginiň döremegi. 2. Islegiň, arzuwyň, meýliň
gowşamagy ýa-da bütinleý aýrylmagy.
Hasaryň bardyr töresi,
Göreniň gider
höwesi,
Gyz-gelinleriň seresi
Syrsaň, Hasar dagyndadyr (Hasar dagyndadyr).
Hudaýa gol sermek – Alladan dilemek, nalyş etmek.
Üçüň ykbalyny batyrdyň laýa,
Ömrümi gam bilen ötürdim zaýa,
Şam-u säher golum
serdim Hudaýa,
Asman ahym görüp, girýana geldi (Weýrana geldi).
Hunaba ýuwmak – gaýgy-gussa çekmek, azap, jebir görmek.
Ertir namaz gelip, ýakaňdan tutar,
Peýşin namaz aýdar meni unudar,
Namaz diger goýan hunaba ýuwdar,
Ondan hem ötginçä habardar boluň (Habardar boluň).
Huş etmek – düşünmek, pähim etmek, akylyňda aýlamak.
Yşk işini akyl eden, huş eden,
Aýylarmy yşka düşüp, joş eden,
Ýar elinden ary bada noş eden,
Agzyn goýsa içer, ganmaz, ýaranlar (Gökden inmez, ýaranlar).