T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (D-I)
Dadyňa
ýetmek – goldamak, halas etmek, howandarlyk etmek.
Biwepada
bäş gün bolan şadyňa,
Aldanmagyn,
ol gün düşer ýadyňa,
Taňla
onda hiç kim ýetmez dadyňa,
Gabyr-lahat
diýen darlar alnyňda (Alnyňda).
Dahan
doldurmak – öwünmek, magtanmak.
Çöl
ýerde göwre galdyrma,
Ol-da
hoşdur, syr bildirme,
Lap edip dahan doldurma,
Jeň
nan degil diş üstünde (Baş üstüne).
Damak
ýyrtmak – sesiňe bat bermek, gaty ses bilen gürlemek.
Murtun
towlap, herýan tartar,
Haýbaty
peleňden artar,
Gök
dek gürlär, damak ýyrtar,
Häzir
bolan aş üstünde (Baş üstüne).
Daň
atmak – Günüň dogmagy, täze günüň başlanmagy.
Bezirgenler
yrak ýolun unutdy,
Söwdagärler
malyn yza uzatdy,
Aýlar-günler
batdy, zarlap daň atdy,
Yns-jyns
tartyp arman, Çowdur han (Çowdur han).
Dan
bolmak – meşhur bolmak, ýaýramak, äleme jar bolmak.
Hem
han bolsa, hem dünýäsi taý bolsa,
Hem
ölmese, hem esbaby şaý bolsa,
Hem
bermese, hem çüýrimez baý bolsa,
Ýagşy
ady hem dünýäde dan bolsa (Don bolsa).
Degimsize
degim degmek – öň zat görmedik adama birden köp zadyň, baýlygyň, döwletiň
gelmegi, derejä ýetmek, wezipä eýe bolmak.
Degimsize degim degse bir sapar,
Ýüregi
jaýlaşmaz gozgalaň tapar,
Eşek,
semrän güni eýesin gapar,
Ýagşy
yzzat bedasyla ýaraşmaz (Ile ýaraşmaz).
Dep
bolmak – bes etmek, gutarmak, tamamlanmak.
Dert
zyýat bolmasa, dertli samramaz,
Ýetse
akly biakyllar ýaňramaz,
Misgin
düşen Magtymguly eňremez,
Ýüreginden gam-gussalar dep bolsa (Köp bolsa).
Depesine täç etmek – gadyryny bilmek, eý görmek.
Sam-sam
adam bilen oturma, turma,
Zynhar,
namart bilen sen söhbet gurma,
Gadyrdan
dostuňdan ýüzüň öwürme,
Barsaň, depesine täç eder seni (Paş eder seni).
Derde
goýmak – alada goýmak, gussa çekdirmek, gaýgylandyrmak.
Niçeleri
urýan etdiň
Gara
bagryn birýan etdiň
Didesini
girýan etdiň
Şeýle derde goýan dünýä (Ýalan dünýä).
Derde
salmak – ser. Derde goýmak.
Yşk
duş bolsa bir merde,
Toz
bolar, döner gerde,
Meniň
deý özün derde,
Salan barmy, ýaranlar? (Barmy,
ýaranlar).
Derde ýakyn bolmak – kesele, alada
golaý bolmak, tiz-tiz syrkawlamak.
Magtymguly
derde
ýakyn, bu gojalan eziz jan,
Gorkaram,
alar eken dil senasyn isteýip (Jan
matasyn isteýip).
Derdiňe derman kylmak – kynçylygyna, aladasyna kömek,
goldaw etmek.
Haktagala
zaty-pägiňni ýaratmyşdyr habyp,
Magsyýet derdige derman kyl gujy hazyk
tebip... (Ýa Muhammet Mustapa).
Dert atyna atlanmak – kesellemek, alada galmak,
biynjalyk bolmak.
Yşkyň
ody hyruç alyp batlanar, Hiç sönmeýir, ýarym, söýmek biläni.
Gaýta başdan dert atyna atlanar,
Hiç
gitmez gapymdan kowmak biläni (Söýmek
biläni).
Dert çekmek – keseli, syrkawçylygy başdan geçirmek,
haýsydyr bir zadyň aladasyny etmek.
Dert çekenler dert biler,
Namart
özün mert biler,
Tilki
özün gurt biler,
Garsak
özün seg saýar (Dag saýar).
Dert
goýmak – kesel, alada, ünji, azar.
Gelen
geçdi, gelejege ýurt goýdy, Aşnalygy namart açdy, mert goýdy.
Ýar
synamda dag üstünde dert goýdy,
Dert
üstüne burç goýupdyr duz bile (Köz bile).
Dertden dynmak – keselden gutulmak,
aladadan, ünjüden, azardan dynmak, saplanmak.
Ataňyň
bilinden önüp,
Dokuz aýda dertden dynyp,
Bu
ýalançy dünýä inip,
Ençe
jepalary gördüň (Tutmaý bardyň).
Dest
bermek – kömek, ýardam, goldaw bermek.
Ýa,
Ýaradan, myradyma ýetirgil, Ýa, jemaly Jelililla haky çün.
Keremiňden
ykbalyma dest bergil,
Owwal
Adam Safyulla haky çün (Haky çün).
Dil
açmak – gürrüň etmek, çekinmän geplemek.
Dürli dil açyldy dürden,
Perwaýyň
ýok haýr-u şerden,
Bäş-alty
ýaşyňda zerden,
Geýip,
hup erkana geldiň (Sana geldiň).
Dil
başlamak – ser. Dil açmak.
Magtymguly,
beg ýanynda dil başlar,
Gylyjy,
gaýraty bolan il başlar,
Mertden
dogan ýygyn görse, ýol başlar,
Namart
ogly deňin-duşun aňlamaz (Salar guşun
aňlamaz).
Dil
bermek – gepläp bilmek, gürlemek başarnygyň bolmagy.
Fasyh dil
berdi Rahmanym kelimeýi-iman gördüm,
Gelip, yklymy ýörip, alym bolup müň dessan gördüm (Jahan gördüm).
Dil bilmek – akylly-parasatly gepläp bilýän, makul
gürrüň tapýan.
Dil
bilenler güň bolupdyr,
Altyn,
kümüş zeň bolupdyr,
Peşe
haçan deň bolupdyr
Ugraşanda
pil biläni? (Sil biläni).
Dil bolmak – ile
gürrüň bolmak, bir waka barada il içine gürrüň ýaýramak.
Oturmasyn
kempir, ýaşlar dul bolup,
Galmaňlar,
türkmenler, ile dil bolup,
Rakyp
ähli musulmana gul bolup,
Ilersi
Soňudaga sürülsin indi (Görülsin indi).
Dil
uzatmak – kimdir birine bir zat aýtmak, ýüzlenip geplemek. Häzirki zaman
türkmen dilinde bu söz düzümi gowy manyda ulanylmaýar. Ol „kimdir biri hakynda
gybat etmek, ýaramaz söz aýtmak” manysynda gelýär.
Gel,
göwün, men saňa öwüt bereýin, Yrak kylma görer gözüň ― iliňi.
Gymmatyn
gaçyrma, ýerinde sözle,
Uzatmagyl her näkese diliňi (Görer gözüň-iliňi).
Dile düşmek – halkyň arasynda
ýaýramak, köpçüligiň arasynda gürrüň edilmek.
Men düşmenem köp dillere,
Sezewar
boldum illere,
Bag
içinde bilbillere
Bagyş
eýläp, reýhan berer (Perman berer).
Dile düşmez – düşünmeýän, aýdan gepiň manysyny
bilmeýän, aňlamaýan.
Ýoldaş
bolsaň dile düşmez mur bile,
Ferş
tapmaýyn, bile ýatsaň mar bile,
Ýigrim
alty keret, ýüz müň är bile,
Karun
hazynasyn gola aldym tut (Ýeldim tut).
Dile
gelmek – aýtmak diýmek, beýan etmek.
Magtymguly,
waspy gelmez dillere,
Dile
gelse, beýan etsem illere,
Ejiz
bendelere, asy gullara,
Ýa
Rep, Özüň eýle rozy behişdiň (Özi
behişdiň).
Dile
getirmek – ser. Dile gelmek.
Başyň
göge, göwsüň ýele göterme,
Köňlüňe
gorkyny çala getirme, Ýürekde ýok sözi dile getirme,
Yhlas
gulagyna çalgyn bu işi (Bu işi).
Dili
açylmak – söz açmak, gürrüň etmek, çekinmän gürlemek.
Dergähden
dilener nalyşly gullar,
Mynajat
eýleýip, açylar diller,
Ýamanlyk
göterlip, ýaýylsyn iller,
Rehm
eýleýip, ýagmyr ýagdyr, Soltanym (Ýagmyr
ýagdyr, Soltanym).
Dili
baglanmak – gepläp bilmezlik, gürlemäge erki bolmazlyk.
Ýatyr
erdim bisterde, nägäh Ezraýyl geldi,
Bilbil
dilim
baglanyp, gyzyl ýüzlerim soldy... (Gana
geldim).
Dili
dogada bolmak – doga okaýan, mydama doga okap ýören.
Oturypdyk,
geldi iki pirzada,
Gözünden
ýaş akar, dili dogada,
«Hüw,
Hak!» diýip çykdy alty pyýada,
«Adam
indi geler, görgül!» diýdiler (“Turgul” diýdiler).
Dili gysga – müýnli, kimdir biriniň öňünde günäkär,
edilen hormatyň hötdesinden gelip bilmezlik.
Hamdyňa
dil
gysgadyr arş-u ferşler aglady,
Bidahan-u
bizyban otlar, agaçlar aglady... (Görgeç,
Resul).
Dili uzyn –
öwünmäge hakly, müýnli däl, agyz dolduryp gürlemäge mümkinçiligi bolan.
Dilim
uzyn, galdym derde,
Ne
akyl-huş galdy serde,
Howatyry
bolan ýerde,
Ýürek
edip, namart ýatmaz (Duman gitmez).
Dilinden gorkmak – aýdýan sözlerine jogapkär
çemeleşmek, pikirlenip geplemek.
Akylly
az gürlär, gorkar dilinden,
Namart
aýyp gözlär dogan ilinden,
Bilbil
jyda düşse nowça gülünden,
Gülün
arzuw eýlär, asala gonmaz (Märekä barmaz).
Diliňi
çekmek – ser. Dilini gysgaltmak.
Magtymguly
diýer iliň gözünden
Düşübän,
hor bolsaň, görgül özüňden,
Diliňi
çekmeseň haram sözüňden,
Belli,
bibat bolar diniň, gybatkeş (Gybatkeş).
Diliňi gysgaltmak – aýtmagy bes etmek, geplemezlik,
gürrüň etmezlik.
Magtymguly,
unutmagyl iliňi,
Uzyn ýaly, gysgaldawer diliňi,
Ýol
ýörir men diýseň, bagla biliňi,
Bezirgenler
gider Mazanderana (Bizge rowana).
Diliňi
saklamak – geplemezlik, dymmak, söz aýtmazlyk.
Ýamandan saklagyl daýym diliňi,
Ýagşa
tarap uzadawer eliňi,
Dünýä
maly diýip çapma päliňi,
Şeýtan
was-was, bil, imana ýagydyr (Jana
ýagydyr).
Diliňi
ýygmak – geplemezlik, gürlemezlik.
Magtymguly,
derdiň aýan,
Baryn
ajap kyldyň beýan,
Diliň
ýyg sen, bardyr zyýan,
Akyl
onuň haýranydyr (Zamanydyr).
Dilleri öwrülmezlik – aýtjak zadyny aýdyp bilmezlik,
gürlemegi başarmazlyk.
Paş
eýlärem, bir sözüm bar diýmäge,
Dillerim öwrülmez ony aýmaga,
Jahan
guryp, närse galmaz iýmäge,
Bir-biriniň
ganyn sorsa gerekdir (Barsa gerekdir).
Din
gylyjyn çalmak – din üçin söweşmek.
Abu
Bekr geçdi ryýazat bilen,