T.BEKJÄÝEW. MAGTYMGULYNYŇ ESERLERINIŇ FRAZEOLOGIK SÖZLÜGI. - AŞGABAT, TDNG, 2016 (B-III)
Başyna gowga
almak – ser. Başyna belany satyn
almak.
Kapyrlar
dözmeýen gözde ýaşyma, Dine girip, Haka toba eýledi.
Öz dilimden gowga aldym başyma,
Il-ulus halyma
toba eýledi (Toba eýledi).
Başyna iş düşmek
– kynçylyga sezewar bolmak.
Ýagşy ýigit
gadryn öz ili bilmez,
Başyna iş düşse,
ýanyna gelmez,
Ol mert ýigit
zarlar, derdi egsilmez,
Dat eýläp, ýa
ilim, diýmek biläni (Söýmek biläni).
Başyna salmak – ser. Başyna gelmek.
Çarhy-pelek
aýlanyp, ters güni saldy başyma,
Ýagmyry-barany
bilen gyş bolupdyr ýazlarym (Sözlerim).
Başyna toprak
urmak – ejizlemek, peselmek.
Namart ähli
merdi görse, urar toprak başyna,
Beýle ki
namartlary panyda zenan eýledim (Aman
eýledim).
Başyny gama
salmak – gynanmak, gamlanmak, gussaly gezmek.
Zulmuňdan
ýygladym, naryňa ýandym,
Jemala wabeste
kyldyň ― guwandym,
Başym gama salyp, pana daýandym,
Etrapym gözlesem
galmyş läş bilen (Akyl-huş bilen).
Başyňy gowgaýa
salmak – biderek aladalar bilen öz-özüňi kösemek, gerekmejek işlere goşulmak.
Başyňy gowgaýa salma maly-dünýälik bile,
Tur, säher ýat
eýle Haky, ýygla tenhalyk bile (Şalyk
bile).
Bazar tutmak –
söwda etmek, haryt satmak.
Kimse bazar
tutup girdi dükana,
Kimsäni getirmez
pany jahana,
Bag içinde kimi
goýduň erkana?
Dag içinde men
misgine ýurt kyldyň (Mert kyldyň).
Bazary gyzmak – hyrydary köpelmek, rowaçlanmak,
üstünlik gazanmak.
Bahyl adam
myhman alsa, Bar zadyny pynhan eýlär.
Bir ýurduň bazary gyzsa,
Her bir adam
dükan eýlär (Pynhan eýlär).
Bazary weýran
bolmak – işiň gaýtmak, betbagtçylyga uçramak.
Eý, ýaranlar,
neýleýin men, köýen janym bar meniň, Bazary weýran bolupdyr, ol dükanym
bar meniň.
Behişt atyna
münmek – jennete düşmek, behişte barmak.
Geçip men
dowzah, Syratyn,
Münüp men behiştiň atyn,
Magtymguly, ýar
suratyn,
Kätip eýläp
ýazar boldum (Tapar boldum).
Bendi kylmak –
gul etmek, gul edip saklamak.
Ähli beýtin
ýyglaşar, nalasy arşa ýetip,
Bendi kyldy men
pakyry, görgül ol pelek tutup... (Aýrylyp).
Bent bolmak –
daňylmak, baglanmak.
Bent bolupdyr
gören gözler,
Syýa bolmuş
gözel ýüzler,
Ajap asal-şeker
sözler,
Ýesir bolmuş bu
zybana (Bu dahana).
Bent eýlemek –
daňmak, baglamak, beklemek.
Hak sylaýyp
bermiş, bize bu dili,
Gül üstünde bent
eýlemiş bilbili,
Meňli hanyň gül
roýunda sünbüli,
Handan kylyp,
bezenmişdir bir şamar (Namys bilen ar).
Bent olmak – ser. Bent bolmak.
Bent olup
gözýaşyma, neýleý ki, akmaz sillerim,
Goýnuň içre
bitmiş bossan, men lämeka istemen (Istemen).
Bet iş yzlamak –
erbet işleri etmegi niýetiňe düwmek, gowulykda görünmezlik.
Haýr işin terk
edip, bet iş yzlandan,
Dost bolup,
dostundan syryn gizländen,
Hudany unudyp,
ýalan sözländen –
Segsen, togsan
ýaşan arwat ýagşydyr (Gymmat ýagşydyr).
Bähre almak –
peýda, nep görmek, gazanç etmek, peýdalanmak.
Geldi diýdi:
“Ýa, Zähra”,
Köňlüň uýdurma
gahra,
Berip, alaýyn bähre,
Ger teňňe bolsa
taýýar» (Wagyz).
Bähre tapmak – ser. Bähre almak.
Gözläp köňül
berme biwepalara, Bak, kim wepa görmüş biwepalardan.
Goýma özüň ýersiz
bu jepalara,
Kim bähre
tapypdyr bu jepalardan (Biwepalardan).
Bäş gün döwran
sürmek – wagtlaýyn hezil etmek, wagtlaýyn oňat ýaşamak.
Ykbalym çapyp,
ýörmedim,
Ýagşy-ýamany
görmedim,
Bäş gün döwrany sürmedim
Ajap türpe ýar biläni (Diýseň gitmez ýör biläni).
Bäş gün eşret
sürmek – ser. Bäş gün döwran sürmek.
Magtymguly, bäş gün eşret sürmäge,
Jaý imesdir
eglenmäge, durmaga,
Kararym ýok
oturmaga, turmaga,
Agzyn açyp
durmuş ýer bizim sary (Ýar bizim sary).
Bäş gün ömür
sürmek – bu dünýäde ýaşamak, adam ömrüniň dowamy, ynsan ömri.
Bäş gün ömür sürmeýen,
Ýortup her ýan
ýörmeýen,
Bil gadyryn
görmeýen,
Gussa bilen
maýyrdyň (Tutmaý bardyň).
Bäş günlük demi
hoş tutmak – ömrüňi manyly, şadyýan, ruhubelent geçirmek.
Bu dünýä
goýupdyr kimi,
Hoş tutuň bäş günlük demi,
Aşyk Garyp
Şasenemi
Söýen dek
söýmüşem seni (Söýmüşem seni).
Bil
baglamak – birine ýa-da
bir zada ynam etmek, ynanmak, daýanmak, arkaýyn bolmak.
Ýalançynyň
wepasy ýokdur diýsem, ýalan ýok,
Dünýäge bil
baglagan, galdy zyýan içinde (Ýüregiň
gan içinde ).
Bili
bükülmek – kuwwatyň
bolmazlygy, güýçden galmak, tapdan düşmek, garramak.
Üstümize hijran
ody sepildi,
Kuwwatym
gidipdir, dyzym epildi, Gan ýyglap, atamyň bili büküldi,
Kaýda watan
tutduň, gardaş Abdylla? (Abdylla).
Bilini
mäkäm baglamak –
gaýrata galmak, her bir zadyň garşysynda ykjam durmak, tijenmek.
Magtymguly,
sakla uzyn diliňi,
Ýerin tana, mäkäm bagla biliňi,
Bahar pasly
öwüsdirme ýeliňi,
Ýel mekany bolar
gyşlar içinde (Ýaşlar içinde).
Bina bolmak –
emele gelmek, gurulmak, esaslanmak, salynmak.
Terki-dünýä
eýleýir ol, gelse rakyp gaşyna,
Bil, polatdan bina
bolan, budur türkmen galasy (Türkmen
binasy).
Bir agza bakmak
– agzybir bolmak, bir adamy diňlemek, bir patyşa tabyn bolmak.
Eglenmez, eýýam
öwrüler,
Zaman öter, nyrh
çöwrüler,
Agyr döwletler
aýrylar,
Bir agza bakmaýan ärden (Ýykmaýan ärden).