TATARYSTAN RESPUBLIKASYNYŇ YKDYSADYÝETI
Tatarystan Respublikasy — Russiýa Federasiýasynyň sebitleriniň arasynda Türkmenistanyň esasy hyzmatdaşlarynyň biri.
Golaýda Tatarystan Respublikasynyň Raisi Rustam Minnihanowyň ýurdumyzda saparda bolup, Türkmen bedewiniň milli baýramyna gatnaşmagy hem Tatarystan bilen Türkmenistanyň arasyndaky gatnaşyklaryň ýokary derejededigine şaýatlyk edýär. Şulary nazarda tutmak bilen, gazetimiziň şu sanynda Tatarystan Respublikasynyň ykdysadyýeti bilen okyjylary tanyşdyrmagy makul gördük.
Umumy maglumatlar we ykdysady görkezijiler
Tatarystan Russiýanyň ykdysady taýdan ösen sebitlerinden biridir. Ol Russiýa Federasiýasynyň iri senagat sebitiniň merkezinde, ýurduň gündogary bilen günbataryny, demirgazygy bilen günortasyny birleşdirýän iň möhüm awtoulag ýollarynyň çatrygynda ýerleşýär.
Tatarystan Respublikasy möhüm ykdysady potensiala we ösen adam kapitalyna eýe. Tatarystan Respublikasynyň häsiýetli aýratynlyklary onuň amatly geografiki ýerleşişi, tebigy serişdeleriň baý gorlaryna eýeligi, kuwwatly senagat toplumy we ösen ulag infrastrukturasydyr.
Tatarystan Respublikasy Russiýa Federasiýasynyň sebitleriniň arasynda jemi sebitleýin önümi we esasy serişdelerden özleşdirilýän maýa goýumlary babatda 6-njy, gurluşyk babatda 2-nji, senagat önümçiligi we oba hojalygy boýunça 5-nji, bölek söwda dolanyşygy boýunça bolsa 7-nji ýerde durýar.
2023-nji ýylyň jemleri boýunça Tatarystanyň jemi sebitleýin önümi 4 trillion 320 milliard rubla deň boldy. Bu görkeziji 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 103,6 göterim köpdür.
Tatarystanyň ykdysadyýetiniň esasy bölegini ýa-da 45,8 göterimini senagat (şol sanda, magdanlary gazyp almak 24,6, gaýtadan işleýän önümçilik 19,1 göterim), 10,6 göterimini lomaý we bölek söwda, 7,3 göterimini gurluşyk, 4,6 göterimini ulag pudagy hem-de 3,9 göterimini oba hojalygy emele getirýär.
Geçen 2023-nji ýyl tatar ykdysadyýeti üçin şowly ýyllaryň biri boldy. Muňa sebit ykdysadyýetiniň dürli ugurlarynda gazanylan öňegidişlikler hem güwä geçýär. Aşakda şolaryň esasylaryny siziň dykgatyňyza hödürleýäris:
resmi maglumatlara görä, senagat önümçiligi 2023-nji ýylda 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 103,3 göterim ýokarlanyp, geçen ýyl umumy bahasy 4 trillion 742,3 milliard rubla deň bolan senagat önümleri öndürilipdir.
2023-nji ýylda sebitde öndürilen oba hojalyk önümleriniň jemi möçberi bolsa 289,2 milliard rubla deň boldy.
2023-nji ýylda Tatarystan Respublikasynda ýerine ýetirilen gurluşyk işleriniň umumy bahasy 708,1 milliard rubla barabar bolup, bu görkeziji 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 115,1 göterim ýokarydyr. Şol bir wagtyň özünde geçen ýyl sebitde umumy meýdany 3 million 436,5 müň kwadrat metrden gowrak ýaşaýyş jaýlarynyň ulanylmaga berlendigini bellemek gerek.
2023-nji ýylda esasy serişdeleriň hasabyna özleşdirilen maýa goýumlaryň möçberi hem 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 122 göterim artdy hem-de 1 trillion 180,4 milliard rubla deň boldy.
Geçen ýylda sebitiň bölek söwda dolanyşygy hem 2022-nji ýyldakydan 111,3 göterim ýokarlanyp, 1 trillion 400,1 milliard rubla deň boldy.
Geçen ýylda hasaba alnan şeýle ykdysady ösüşler sebitde zähmet haklarynyň hem artmagyna getirdi. Has takygy, ortaça aýlyk zähmet haky 2023-nji ýylda
2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 18 göterim köpelip, 61 müň 840 rubla deň boldy.
Biznesiň goldanylyşy. Kiçi we orta telekeçilik
Tatarystan Respublikasynda soňky ýyllarda kiçi we orta telekeçiligi goldamaga hem aýratyn üns berilýär. Şonuň netijesinde häzirki wagtda sebitde zähmete ukyply ilatyň 40 göterimden gowragy kiçi we orta telekeçilik kärhanalarynda zähmet çekýär. 2023-nji ýylyň jemleri boýunça Tatarystandaky kiçi we orta telekeçilik subýektleriniň sany 172,5 müňe barabar bolup, bu 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 4,3 göterim ýa-da 7,1 müň sany köpdür. Şeýle-de geçen ýylyň jemleri boýunça kiçi we orta telekeçilik kärhanalarynda zähmet çekýän adamlaryň sany hem 14 göterim ýokarlandy we 875,4 müňe deň boldy. Umumy ilaty 4 milliona barabar bolan Tatarystan üçin bu, dogrudan hem, örän oňyn görkezijidir.
Ýeri gelende bellesek, sebitde hereket edýän kiçi we orta telekeçilik subýektleriniň 38 göterimi söwda, 10 göterimi gurluşyk we şonça göterimi logistika, 7 göterimi gaýtadan işleýän önümçilik we şonça göterimi ylmy-tehniki iş bilen meşgullanýar.
Tatarystan Respublikasynyň iri kompaniýalary
Tatarystan Respublikasy birnäçe iri kompaniýalary bilen hem bellidir. Olaryň arasynda «Tatneft» AGPJ, «KAMAZ» AGPJ, «Nižnekamskneftehim» AGPJ, «Taneko», «Kazanorgsintez» AGPJ, «Tatenergosbyt» AGPJ, «Gazprom Mejregiongaz Kazan», «Transtehserwis», «Artsnab» «Transneft – Prikamýe» ýaly kompaniýalar bar. Olaryň arasynda «Tatneft» AGPJ we «KAMAZ» AGPJ ýurduň daşyndaky taslamalara hem işjeň gatnaşýan kompaniýalar hökmünde tanalýarlar. Şol bir wagtyň özünde bu kompaniýalar Türkmenistan bilen hem ýakyndan hyzmatdaşlyk edýärler.
«Tatneft» AGPJ
1994-nji ýylda esaslandyrylan «Tatneft» açyk görnüşli paýdarlar jemgyýeti diňe sebitiň däl, eýsem, tutuş Russiýanyň iň iri nebit kompaniýalarynyň biri hasaplanýar. Häzirki wagtda kompaniýada 21,5 müňe golaý adam zähmet çekýär. 2023-nji ýylda kompaniýanyň arassa peýdasy 238,11 milliard rubla deň boldy. Şol bir wagtyň özünde geçen ýyl kompaniýanyň umumy girdejisi 2022-nji ýyldakydan 2,6 göterim ýokarlanyp, 1 trillion 314 milliard rubla ýetdi. «Tatneft» girdejisi boýunça Tatarystan Respublikasynyň iň öňdebaryjy kompaniýasy bolup durýar.
«KAMAZ» AGPJ
Ýük awtoulaglarynyň önümçiliginde Russiýanyň iň belli kompaniýasy bolan «KAMAZ» açyk görnüşli paýdarlar jemgyýeti 1969-njy ýylda esaslandyrylyp, häzirki wagtda bu kompaniýada
21 müňden gowrak adam zähmet çekýär. Esasan, ýük awtoulaglaryny, awtobuslary we agramy 14 tonnadan 40 tonna çenli bolan beýleki maksatly awtotehnikalary öndürýän kompaniýa diňe içerki bazarda däl, eýsem, daşary ýurtlarda, şol sanda türkmen bazarynda hem uly islegden peýdalanýar. «KAMAZ» AGPJ-niň 2023-nji ýyldaky umumy girdejisi
370,3 milliard rubla deň bolup, şonuň 16,9 milliard rubly arassa peýdadyr.
Türkmen-tatar hyzmatdaşlygy
Türkmenistan bilen Tatarystan Respublikasynyň arasyndaky hyzmatdaşlyk ýylsaýyn öz gerimini giňeldýär. Söwda-ykdysady we medeni-ynsanperwer ugurlar ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň esasy ugurlary bolup durýar. Tatarystanyň öňdebaryjy kompaniýalarynyň köp ýyllardan bäri Türkmenistanda üstünlikli işleýändigi hem özara bähitli hyzmatdaşlygyň netijeli häsiýete eýedigini tassyklaýar. Ýeri gelende bellesek, geçen ýyl Türkmenistan bilen Tatarystan Respublikasynyň arasyndaky özara söwda dolanyşygy 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, 13 göterim ýokarlandy we 52 million amerikan dollara deň boldy. Şol bir wagtyň özünde Türkmenistan bilen Tatarystanyň arasynda tebigy gazy daşamak, nebiti gazyp almak, awtoulag, uçar we gämi gurluşygy, şeýle hem oba hojalygy we energiýa pudagyndaky hyzmatdaşlygy giňeltmek üçin uly mümkinçilikler bar. Däbe öwrülen dostlukly gatnaşyklar bolsa, geljekde şol uly mümkinçilikleriň hakykata öwrülip, türkmen-tatar hyzmatdaşlygynyň has-da ösdüriljekdigine pugta ynam döredýär.
Mätgurban MÄTGURBANOW,
TDIM-iň Halkara gatnaşyklary institutynyň
halkara žurnalistikasy fakultetiniň talyby,
«Biznes reklama».