Pawlowniýa önümçiligi: girdeji, bezeg we arassa howa
Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň, Arkadagly Serdarymyzyň tagallalary bilen ýurdumyzyň ykdysady kuwwatyny pugtalandyrmak üçin uly özgertmeler durmuşa geçirilýär. Şeýle özgertmeleriň hatarynda oba hojalyk pudagyny diwersifikasiýalaşdyrmak arkaly daşary ýurtlara eksport edilýän oba hojalyk önümleriniň möçberini artdyrmak hem uly orun eýeleýär. Şu nukdaýnazardan ugur alyp, bu gezek Türkmenistan üçin täze önümçilik bolan pawlowniýa agajyny ösdürip ýetişdirmek we onuň ykdysady bähbitleri barada söhbet ederis.
Makalanyň pawlowniýa agajy hakda bolmagy ýöne ýerden däl. Birinjiden, häzirki döwürde ýurdumyzda giň gerimli gurluşyk taslamalarynyň alnyp barylmagy, mebel önümçiliginiň hem yzygiderli ösdürilmegini talap edýär. Şeýle şertlerde mebel önümçiliginde esasy çig mal hasaplanylýan pawlowniýa agajynyň ösdürilip ýetişdirilmegi gurulýan binalardaky gerekli öý hojalyk mebellerini dolulygyna öz önümlerimizden ýasamaga şert döreder. Ikinjiden, bu agajyň ösdürilip ýetişdirilmegi arkaly, ýurdumyzyň eksport kuwwaty artar, ýer eýeleriniň maddy hal-ýagdaýy has-da gowulanar.
Pawlowniýa agajynyň taryhy we görnüşleri
Onuň biziň eýýamymyzdan öň 2600-nji ýyllarda Hytaýda ulanylandygy barada maglumatlar bar. Ýaponiýadaky tapyndylar bolsa b.e. 200-nji ýyllaryna degişli. Ol Hytaýda «imperator agajy», Ýaponiýada bolsa «kiri» (dirilik agajy) atlary bilen bellidir, käbir ýurtlarda bu agaja «hytaý deregi» hem diýilýär. 1823-nji ýylda Filipp Zibbold we Ýozef Sukkerini bu agaja Pawel birinjiniň gyzy Anna Pawlownanyň hormatyna Pawlowniýa adyny beripdirler.
Pawlowniýa agajynyň dünýäde 200-den gowrak görnüşi bar. Olardan 23 sanysy has giňden ýaýrandyr. Pawlowniýanyň tomentosa, elongata, fortunei, kawakamii, çatalpifolia ýaly agaçlyk görnüşleri bar. Mundan başga-da, häzirki wagtda şang tong, 9501 — 9502, pao tong Z — 07, invitro 112 hem-de fte ýaly gibrid görnüşleri hem giňden ulanylýar.
Bu agaç beýleki agaçlaryň 25-30 ýylda alýan boýuny we ýogynlygyny 5-7 ýylda alýar. Ol şonça ýylda 15-20 metr ösüp, 35-50 santimetre çenli ýognap bilýär. Şeýle bolansoň, şol döwürde onuň her düýbünden 1-1,2 kub metr çig mal alnypdyr. Bir düýpden 8-9 gezek şonuň ýaly önüm alyp bolýandygy bolsa pawlowniýanyň iň uly aýratynlyklaryndan biridir. Dowamly 5-7 ýylda kesilip durlan pawlowniýanyň ömür dowamlylygy 45-55 ýyl aralygyndadyr.
Şu ýerde onuň agaçlyk görnüşleriniň häsiýetleri barada hem giňişleýin durup geçmek ýerlikli bolar.
Ýabany görnüşler
Tomentosa
-23 gradusdan +55 gradusa çenli howa şertlerinde ösýär. Ýabany görnüşleriň içinde sowuga iň çydamlysy bolup, çig mal hökmünde hem-de şäher bezeginde ulanylýar. Gibrid görnüşler bilen deňeşdirilende, ösüşi haýalrak. Agajy göni, şahalary ýaýbaň ösýär. Bu görnüşi ýurdumyzda ösdürip ýetişdirmek mümkin. Çünki ol bize golaý bolan Özbegistandyr Gyrgyz Respublikasynyň ähli etraplarynda, Russiýanyň hem-de Ukrainanyň köp etraplarynda ösdürilip ýetişdirilýär.
Elongata
-17,5 gradusdan +55 gradusa çenli howa şertlerinde ösýär. Ispaniýa, Italiýa ýaly ýurtlarda giňden ýaýran, bize golaý Özbegistanyň we Gyrgyz Respublikasynyň ähli ýerlerinde ösdürilýär. Şeýlelikde, bu hem Türkmenistanda ösdürip ýetişdirip boljak sortlaryň hataryna girýär. Ýöne pawlowniýanyň tomentosa, şang tong görnüşlerine garanyňda, az ekilýär.
Fortune
-12 gradusdan +55 gradusa çenli howa şertlerinde ösýär. Agajy göni, şahalar gapdala ýaýramadyk bolup, 30 metre çenli ösüp bilýär. Esasan, Hytaýyň günorta etraplarynda, Ýewropanyň günortasynda we Afrikada ýetişdirilýär.
Kawakamii
0 gradusdan +55 gradusa çenli howa şertlerinde ösýär. Esasan, Ýaponiýada köp ýetişdirilýär. Çalt ösýär we uzak ýaşaýar. Bu görnüşiň arasynda ýaşy 100 ýyla baranlary hem bar.
Çatalpifolia
-17,5 gradusdan +55 gradusa çenli howada ösýär. Beýleki görnüşlere garanyňda, haýal boý alýar. Has takygy, ol 15-20 metr uzynlyga we 50 santimetr ýogynlyga 20 ýylda ýetýär. Bu görnüşde agajyň ýognamagy ösüşiň 4-nji ýylyndan soň başlanýar. Ýylda 1-2 santimetr ýognaýar. Bu bolsa agaçda halkalaryň köplügini emele getirýär. Netijede alynýan çig mal owadan hem-de ýokary hilli bolýar. Şunlukda, onuň bahasy beýleki görnüşlere garanyňda, ýokary bolýar. Meselem, onuň bahasy pawlowniýa tomentosa görnüşinden 3-4 esse gymmatdyr.
Gibrid görnüşler
9105 — 9205
ABŞ-da, Kanadada, Beýik Britaniýada we Özbegistanda köpçülikleýin ösdürilip ýetişdirilýär. Sowuga çydamly sort hasaplanylýar. Ýöne pao tong
Z — 07 sorty çykansoň, ulanylyşy azaldy.
Shang tong (tomentosa + fortune)
Bu görnüş çalt ösýändigi, sowuga, yssa we kesellere garşy çydamlylygy, alynýan çig malyň mukdarynyň köplügi, hiliniň gowulygy, az ýerde ýetişdirip bolýandygy sebäpli, soňky döwürde iň köp ýaýran sortlaryň biridir. Onuň çalt ösýändigine eýýäm iki ýaşynda agajyň boýunyň 6-7 metre ýetýändigi hem güwä geçýär.
Pao tong Z — 07 (tomentosa+ fortunei+kawakamii) supergibrid
Bu sort Ýaponiýada we Ispaniýada iň köp ekilýän görnüş bolup durýar. Ol Özbegistanda hem birnäçe ýyldan bäri ekilýär. Şonuň üçin ony ýurdumyzyň toprak-howa şertlerine uýgunlaşdyryp bolmagy mümkin. Ol eýýäm ikinji ýylyň soňunda 7-8 metre çenli boý alyp bilýär, -33 gradusa çenli sowuga hem-de yssa çydamly.
Pawlowniýa agajynyň önümçilikdäki artykmaç taraplary, dünýädäki önümçiligi we ulanylyşy
Häzirki wagtda dünýäde, takmynan, 2,7 million gektar emeli usulda ekilen pawlowniýa tokaýlary bar. Pawlowniýa agajynyň ortaça ömri 70-100 ýyl aralygynda üýtgäp durýar. Ondan 1 kub metr önüm almak üçin 5-7, ýöne ykdysady jähetden ugur alyp, 10 ýyl ýaşaýança garaşmak dogry. Agzalan döwürde bu agajyň 2 kub metr önüm berýän görnüşleri hem bar. 5-7 ýylyň dowamynda agaçlar 15-20 metr uzynlyga we 35-50 santimetr ýogynlyga ýetip bilýär. Pawlowniýany ösdürip ýetişdirmegiň çykdajysy beýleki agaçlaryňka garanyňda, az, girdejisi bolsa gaty ýokarydyr.
Pawlowniýa agajynyň ýene bir bellemeli tarapy bolsa, onuň çig malynyň ýeňil bolmagydyr. Ondan alnan 1 kub metr çig malyň agramy beýleki görnüşler bilen deňeşdirilende, ep-esli ýeňildir. Dub agajyndan 1 kub metr çig malyň agramy 580, lima agajyndan şol möçberdäki çig malyň agramy 470 kilograma deňdir. Pawlowniýada bolsa bu mukdar 310 kilograma çenli azalýar.
Pawlowniýanyň käbir aýratynlyklary
• ondan ýasalan mebeller, esbaplar we beýlekiler jaýrylmaýar, döwülmeýär;
• guradylanda egrelmeýär, durkuny ýitirmeýär;
• çüýremä çydamlydyr. Hytaýda agaçlaryň birnäçe görnüşi bilen geçirilen çüýreme bilen bagly barlaglarda 16 ýylda beýleki ähli görnüşleriň çüýrändigi, pawlowniýada bolsa, şonça ýylyň dowamynda çüýreme alamatlarynyň diňe bildirip başlandygy bellenilip geçilýär;
• sesiň hilini ýokarlandyrýanlygy sebäpli, saz gurallarynda giňden ulanylýar;
• çig malynyň ýumşaklygy üçin işlemesi ýeňil;
• pawlowniýadan alynýan çig mal sary, açyk we ýalpyldawyk reňkde bolýar. Bu bolsa ondan ýasalýan zatlaryň göze gelüwliligini üpjün edýär;
• pawlowniýa agajy owadan we uzak wagtlap gülleýändigi sebäpli, şäherleriň bezeginde ulanylýar, özem uly mukdarda kislorod bölüp çykarýandygy bilen bellidir. Şunlukda, ol şäherleriň howasyny arassalamakda süzgüç hökmünde-de hyzmat edýär. Bir düýp ýetişen pawlowniýa gije-gündiziň dowamynda 22 kilogram kömürturşy gazyny sorup alýar hem-de 6 kilogram kislorod bölüp çykarýar.
• pawlowniýa agajy ösüşiniň 3-nji ýylyndan başlap, ýylda, takmynan, 1-1,5 aýlap gülleýär. Şeýlelikde, bu döwrüň dowamynda bir gektar pawlowniýadan 700-1000 kilogram bal almak mümkin. Munuň özi, agaçdan alynýan goşmaça girdejidir. Özi-de bu balyň dünýä derejesinde geçginli harytdygyny agzamak gerek;
• bioýangyç hökmünde ulanylýar. Bir tonna gury pawlowniýa agajyndan 511 litr etanol öndürip bolýar. Bu bolsa ekologik taýdan arassa ýangyç hasaplanylýar. Pawlowniýadan öndürilen bioýangyç howa hiç hili zyýanly gazlary çykarmaýar;
• toprakda şorlamanyň öňüni alýar;
• esasy zat bolsa, ol yssy ýurtlarda çalt boý alýar.
Esasy ulanylýan önümçilikler
Agaç öýleri gurmakda
Agaç öýleriň agyr ýük göterýän böleklerinden başga köp ýerlerinde pawlowniýany ulanmak amatly hasaplanylýar.
Kagyz senagatynda we gämi gurluşygynda
Düzümindäki sellýuloz kagyz senagaty üçin uly çig mal bolup hyzmat edýär.
Agaç suw çekmeýändigi, şeýle-de agramynyň ýeňildigi sebäpli, gämi gurluşygynda giňden ulanylýar.
Faner, dsp, poliwood önümçiliginde
Pawlowniýa agajynyň ýene-de bir nygtalmaly tarapy, beýleki agaçlardan tapawutlylykda, onda gözleriň ýokdugydyr. Şonuň üçinem, bu agaçdan faner we poliwood ýasamak hem-ä arzan düşýär, hemem önüm hil taýdan ýokary bolýar.
Mebel senagaty
Pawlowniýany mebel senagatynyň ähli ýerlerinde ulanmak mümkin. Sebäbi agajy işlemek ýeňil we ol owadanlygy bilen tapawutlanýar. Şeýle-de pawlowniýa bal arylary üçin öý ýasamakda iň ykjam çig maldyr.
Türkmenistanda önümçiligini ýola goýmak
Pawlowniýany köpçülikleýin ösdürip ýetişdirmek üçin ýurdumyzda ähli mümkinçilikleriň bardygy aýdylsa dogrudyr. Çünki ol howa şertleri -20 gradus sowukdan +50 gradus yssa çenli bolan sebitlerde, gaty, çägeli, ýerasty suwy 5-6 metrden aşakda bolan, şor bolmadyk ýerlerde ýetişdirilýär. Ýumşak, dökünli we süýji suwly ýerleri halaýar. Ilkinji ýyllarda ýapraklarynyň uludygy we howa şertlerimiziň yssydygy sebäpli, her gün suwarmaly bolýar. Şulary göz öňünde tutmak bilen, Türkmenistanyň şertlerinde pawlowniýany Ahal, Mary, Lebap welaýatlarynda aprel aýynyň ikinji ýarymynda ekmek gowy netijeleri berýär. Daşoguz welaýatynda maý aýynyň birinji hepdesinde ekmek maksada laýyk bolar. Täze nahallar +20 we +30 gradus aralygyndaky howa şertlerinde göwnejaý ösýärler.
Ekilende hatar arasy 4 metr, düýp arasy 3 metr bolsa, kadaly hasaplanylýar. Şeýle aralykda ekilende, bir gektara 825 düýp agaç ýerleşip, 7 ýyldan soňra her düýp agaç 1-2 kub metr mukdarda senagat üçin taýyn çig mal berýär. Pawlowniýadan alynýan çig malyň dünýä bahasy agajyň hiline baglylykda, her kub metrine 200-800 amerikan dollary aralygynda üýtgeýär. Bu bolsa ýer eýelerine bir gektar ýerden
7 ýyldan soňra, ortaça 150 müň amerikan dollaryndan gowrak girdeji almaga mümkinçilik berýär. Munuň özi, her ýyl üçin 20 müň amerikan dollaryndan gowrak girdeji diýmekligi aňladýar. Bu bolsa pawlowniýa önümçiliginiň döwletimiz üçinem, ýer eýeleri üçinem ägirt uly ykdysady bähbidiniň bardygyna şaýatlyk edýär. Üstesine-de, onuň howany arassalamakdaky ähmiýeti-de göz öňünde tutulsa, pawlowniýa önümçiligi Türkmenistan üçin ähli babatda bähbitli diýmäge doly esas berýär.
Şu ýerde Arslan Nurgeldiýew, Azat Gurbanow ýaly birnäçe türkmen telekeçileriniň 2-3 ýyldan bäri pawlowniýany senagatlaşdyrmaga girişendigini buýsanç bilen belläsimiz gelýär. Geljekde olaryň hatarynyň has-da uzamagyny arzuw edýäris.
Döwletgeldi BALLYÝEW,
TDIM-niň Halkara gatnaşyklary institutynyň
halkara hususy hukugy hünäriniň magistranty, telekeçi.
Makala “Biznes reklama” gazetinde 08.05.2023 senesinde çap edildi.
https://metbugat.gov.tm/newspaper?id=10233