Bütindünýä Okeanlar Güni — Tebigatyň kalby bolan giňlik
Her ýylyň 8-nji iýunynda dünýäniň ähli ýurtlarynda Bütindünýä Okeanlar güni
bellenilýär. Bu gün diňe bir baýramçylyk däl — bu adamzat üçin möhüm
pikirlenme, öwrenme we tebigata bolan jogapkärçilige çagyryş günidir.
Planetamyzyň ýaşamagynyň özeni hasaplanýan okeanlaryň ähmiýeti häzirki
wagtda öňküsinden-de möhüm bolup durýar. Global derejede dowam edýän
ekologiýa krizisleri, suw serişdeleriniň zaýalanmagy, deňiz ýaşaýjylarynyň ýitip
gitmegi ýaly meseleler bu güne üns bermegiň wajypdygyny görkezýär.
Bütindünýä Okeanlar Güni ilkinji gezek 1992-nji ýylda Braziliýanyň Rio-de-
Žaneýro şäherinde geçirilen BMG-niň Daşky gurşaw we ösüş boýunça
konferensiýasynda öňe sürüldi. Bu başlangyç Kanadanyň okean we balykçylyk
ministrligi tarapyndan goldanyldy. Şeýle-de bolsa, bu güniň resmi halkara
derejesinde ykrar edilmegi 2008-nji ýylda Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan
amala aşyryldy. Şondan bäri bu gün her ýyl global derejede giňden bellenilýär.
Okeanlar diňe bir suw giňlikleri däl, olar adamzadyň ýaşaýyş binýadydyr.
Planetamyzdaky ýaşaýşyň ilkinji döremegi hem hut okeanlarda başlanypdyr.
Häzirki wagtda hem olaryň ähmiýeti örän uludyr:
- Kislorod üpjünçiligi. Okeanlardaky fitoplankton diýlip atlandyrylýan
mikroskopik ösümlikler ýer ýüzünde öndürilýän kislorodyň takmynan
50-70%-ni üpjün edýär.
- Howanyň sazlaşygy. Okeanlar ýylylygy siňdirýär we dünýäniň
klimat ulgamyna täsir edýär. Olar ýylylyk we sowuklyk
struktuýalaryny deňleşdirip, ýagyşlaryň, pasyllaryň we ýer
topragynyň durnuklylygyny saklamaga kömek edýär.
- Biologik köpdürlülik. Okeanlarda 230 müňden gowrak bellige alnan
ýaşaýyş görnüşi bar. Aslynda, alymlar okean ýaşaýjylarynyň diňe
20%-den gowragyny doly öwrenip bilendigini belleýärler.
- Iýmit we ykdysady çeşme. Dünýäde takmynan 3 milliard adam deňiz
önümleri bilen iýmitlenýär. Balykçylyk we deňiz hojalygy dünýä
ykdysadyýetiniň möhüm bölegini düzýär.
- Deňiz transporty. Global söwdanyň 90%-den gowragy deňiz arkaly
amala aşyrylýar. Bu dünýä ykdysady ulgamynyň işlemegine gönüden-
göni täsir edýär.
Soňky ýyllarda adamzadyň hojalykly işleriniň netijesinde okeanlaryň
ýagdaýy howsala salýar:
- Her ýyl 8 million tonna plastmassa zyňyndysy deňizlere düşýär. Bu
zyňyndylar diňe bir deňiz haýwanlarynyň ömrüni çäklendirmeýär, eýsem
adam iýmit zynjyryna hem aralaşýar. Mikroplastmassa arkaly adamlar her
hepde ortaça bir bank kartasynyň mukdary plastmassany iýýärler diýen
çaklama bar.
- Howanyň global ýylamagy bilen suwlaryň temperaturasy ýokarlanýar. Bu
bolsa korall gaýalarynyň ölmegine, deňiz biologik dürlüliginiň peselmegine
getirýär.
- CO₂ gazynyň artmagy bilen okean suwlary has-da kislotaly bolýar. Bu bolsa
molýuskalar, merjenler we beýleki deňiz organizmleri üçin howp döredýär.
- BMG-nyň Azyk we oba hojalyk guramasynyň maglumatlaryna görä, häzirki
wagtda dünýäniň balyk serişdeleriniň üçden biri artykmaç derejede
ulanylýar. Bu ýagdaý deňizdäki biologik deňagramlylygy bozýar.
Türkmenistan deňze çykýan ýurt bolmasa-da, Hazar deňziniň kenarynda
ýerleşýändigi sebäpli, suw gurşawynyň durnuklylygy üçin jogapkärçiligi hem bar.
Hazar deňzi sebitdäki tebigy köpdürlüligi we ykdysady mümkinçilikleri bilen
tanalýar. Hazar kenarynda ýerleşýän balykçylyk we nebit-gaz senagaty bilen
baglanyşykly işlerde ekologiýa kadalarynyň ýerine ýetirilişi möhümdir.
Türkmen ýaşlarynda ekologik medeniýeti ýokarlandyrmak üçin bilim
edaralarynda bu gün bilen baglanyşykly çäreleriň geçirilmegi — ýurdumyzyň
halkara derejesindäki jogapkärçiliginiň bir görkezijisidir.
Güneş ÝAGMYROW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara hukugy fakultetiniň III ýyl talyby