Bütindünýä Okeanlar Güni — Tebigatyň kalby bolan giňlik
Her ýylyň 8-nji iýunynda dünýäniň ähli ýurtlarynda Bütindünýä Okeanlar güni bellenilýär. Bu gün diňe bir baýramçylyk däl — bu adamzat üçin möhüm pikirlenme, öwrenme we tebigata bolan jogapkärçilige çagyryş günidir. Planetamyzyň ýaşamagynyň özeni hasaplanýan okeanlaryň ähmiýeti häzirki wagtda öňküsinden-de möhüm bolup durýar. Global derejede dowam edýän ekologiýa krizisleri, suw serişdeleriniň zaýalanmagy, deňiz ýaşaýjylarynyň ýitip gitmegi ýaly meseleler bu güne üns bermegiň wajypdygyny görkezýär.
Bütindünýä Okeanlar Güni ilkinji gezek 1992-nji ýylda Braziliýanyň Rio-de- Žaneýro şäherinde geçirilen BMG-niň Daşky gurşaw we ösüş boýunça konferensiýasynda öňe sürüldi. Bu başlangyç Kanadanyň okean we balykçylyk ministrligi tarapyndan goldanyldy. Şeýle-de bolsa, bu güniň resmi halkara derejesinde ykrar edilmegi 2008-nji ýylda Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan amala aşyryldy. Şondan bäri bu gün her ýyl global derejede giňden bellenilýär.
Okeanlar diňe bir suw giňlikleri däl, olar adamzadyň ýaşaýyş binýadydyr. Planetamyzdaky ýaşaýşyň ilkinji döremegi hem hut okeanlarda başlanypdyr. Häzirki wagtda hem olaryň ähmiýeti örän uludyr:
- Kislorod üpjünçiligi. Okeanlardaky fitoplankton diýlip atlandyrylýan mikroskopik ösümlikler ýer ýüzünde öndürilýän kislorodyň takmynan 50-70%-ni üpjün edýär.
- Howanyň sazlaşygy. Okeanlar ýylylygy siňdirýär we dünýäniň klimat ulgamyna täsir edýär. Olar ýylylyk we sowuklyk struktuýalaryny deňleşdirip, ýagyşlaryň, pasyllaryň we ýer topragynyň durnuklylygyny saklamaga kömek edýär.
- Biologik köpdürlülik. Okeanlarda 230 müňden gowrak bellige alnan ýaşaýyş görnüşi bar. Aslynda, alymlar okean ýaşaýjylarynyň diňe 20%-den gowragyny doly öwrenip bilendigini belleýärler.
- Iýmit we ykdysady çeşme. Dünýäde takmynan 3 milliard adam deňiz önümleri bilen iýmitlenýär. Balykçylyk we deňiz hojalygy dünýä ykdysadyýetiniň möhüm bölegini düzýär.
- Deňiz transporty. Global söwdanyň 90%-den gowragy deňiz arkaly amala aşyrylýar. Bu dünýä ykdysady ulgamynyň işlemegine gönüden- göni täsir edýär.
Soňky ýyllarda adamzadyň hojalykly işleriniň netijesinde okeanlaryň ýagdaýy howsala salýar:
- Her ýyl 8 million tonna plastmassa zyňyndysy deňizlere düşýär. Bu zyňyndylar diňe bir deňiz haýwanlarynyň ömrüni çäklendirmeýär, eýsem adam iýmit zynjyryna hem aralaşýar. Mikroplastmassa arkaly adamlar her hepde ortaça bir bank kartasynyň mukdary plastmassany iýýärler diýen çaklama bar.
- Howanyň global ýylamagy bilen suwlaryň temperaturasy ýokarlanýar. Bu bolsa korall gaýalarynyň ölmegine, deňiz biologik dürlüliginiň peselmegine getirýär.
- CO₂ gazynyň artmagy bilen okean suwlary has-da kislotaly bolýar. Bu bolsa molýuskalar, merjenler we beýleki deňiz organizmleri üçin howp döredýär.
- BMG-nyň Azyk we oba hojalyk guramasynyň maglumatlaryna görä, häzirki wagtda dünýäniň balyk serişdeleriniň üçden biri artykmaç derejede ulanylýar. Bu ýagdaý deňizdäki biologik deňagramlylygy bozýar.
Türkmenistan deňze çykýan ýurt bolmasa-da, Hazar deňziniň kenarynda ýerleşýändigi sebäpli, suw gurşawynyň durnuklylygy üçin jogapkärçiligi hem bar. Hazar deňzi sebitdäki tebigy köpdürlüligi we ykdysady mümkinçilikleri bilen tanalýar. Hazar kenarynda ýerleşýän balykçylyk we nebit-gaz senagaty bilen baglanyşykly işlerde ekologiýa kadalarynyň ýerine ýetirilişi möhümdir.
Türkmen ýaşlarynda ekologik medeniýeti ýokarlandyrmak üçin bilim edaralarynda bu gün bilen baglanyşykly çäreleriň geçirilmegi — ýurdumyzyň halkara derejesindäki jogapkärçiliginiň bir görkezijisidir.
Güneş ÝAGMYROW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara hukugy fakultetiniň III ýyl talyby