OGUZ HAN TÜRKMEN
Oguz han Talasy we Saýramy, Mawerannahry, Buharany, Horezmi eýelänsoň, jahan ýörişine ugrapdyr. Reşideddiniň beýan etmegine görä, Oguz han Hind ülkesini, Çyn-Maçyny boýun egdirip, Türküstana dolanýar. Amuýa (Amyderýa) derýasyndan geçip, Garçystana goşun çekip, ilçi iberýär. Garçystan, Gazna Zabul we Kabul söweşmän boýun egip, mal bermekligi kabul edýärler. Şam, Eýran, Müsür, Rum, Pereň ülkelerini boýun egdirip, Beýik Jahangir Watanyna dolanypdyr. Rowaýatlara görä, 116 ýyl hökümdarlyk eden Oguz han Hak rahmetine gowşupdyr.
«Oguznamadan» Oguz han Türkmeniň jahangirlik saparlary baradaky boýlary üns berip okasaň, bir hakykata göz ýetirmek bolýar – baran ýurtlarynyň ilaty meýletinlik bilen boýun sunup, salgyt tölemäge borçlansa, Oguz atamyz gan dökmegiň, güýç görkezmegiň tarapdary bolmandyr. Sözümizi Reşideddiniň «Oguznamasyndaky» «Oguz oglanlaryny Rum welaýatyna ibereniniň zikri we olaryň keýfiýet ahwallary» diýen boýundaky wakalar bilen delillendireliň. Oguz hanyň ogullaryna garşy üç ýola çerik (goşun) ýygyp söweşseler-de, netije gazanyp bilmedik rumlular ýygnak geçirýärler. Geňeş edip, tabyn bolmagy makul bilýärler. Oguzyň ogullary olardan habar soraýar: «Neçin mundan öň boýun egmediňiz, arada halaýyk ölmän, welaýat harap bolmazdy?».
Rumlular şeýle jogap berýärler: «Harap edenler diwana (däli) kişilerdiler. Imdi bizler, durmuşy gören kişiler, andag maslahata geldik kim, aradan uruş göterilip, tabynlyk kemerini bile baglap, il bolmak kararyna bir agyzdan gelensoň geldik. Eger öldürseň hem, azat etseň hem — häkim özüňdirsiň».
Oguzyň oglanlary rumlulara atasynyň: «Çyn köňülden il bolany ynjytma!» atly pendini ýetirýärler. Oguz han tabynlyk kemerini biline baglap, dergähine gelen rumlulary kabul edip, olaryň bermeli mallaryny kesgitläp, her ýyl hazynasyna iberilmegini olardan talap edýär.
Oguz han bilen uruşman, il bolmagy Müsür ekabyrlary hem dogry çözgüt hasap edýärler. Oguzyň oglanlary tabyn bolan Müsür halkyna salgyt salýarlar. Daş ýoldan gelendikleri üçin her ýyl salgyt almaga gelip bilmejekdiklerini, şonuň üçin üç ýyllyk maly öňünden taýynlamagy, her alty aýda onuň üçden birini gowşurmagy emr edýärler.
Görşümiz ýaly, türkmen halkynyň: «Türkmen hökümdarlary nähak gan dökmegi Hudaýdan daş düşmek hökmünde görüpdirler» diýen pähimiň köki Oguz han atamyzdan gaýdýan eken. Gahryman Arkadagymyz Oguz han Türkmeniň parahatçylykly ýörişleriniň asylky maksadynyň hem adamyň gadyr-gymmatyna, onuň bagtly, erkana ýaşaýşy üçin mümkinçilikleriň döredilmegine esaslanýandygyny ýazýar. «Oguz han dünýä halklarynyň agzybirligi, bagtyýar geljegi, parahat hem bolelin ýaşamagy üçin iň öňdebaryjy, iň kämil, şonuň bilen birlikde, hiç mahal gymmatyny ýitirmejek ýörelgeleri rowaçlandyrypdyr. Onuň guran döwleti hut şuňa hem hyzmat edipdir».
«Oguznamalary» okanyňda, Oguz hanyň hoş söz bilen duşmanyny dost edendigine ençeme mysallary tapýarys. «Oguzyň barça çeriki birle Dymaşka baranynyň zikri» boýundan muňa bir mysal. On harwar (eşek ýüki) ýaý bilen garşysyna gelen Dymaşk ilçilerine Oguz han hoş söz bilen ýüzlenýär: «Men Müsüre azm etdim, siziň birle uruşmak hyýalym ýok. Siziň hem ol gadar kuwwatyňyz ýokdur maňa garşy durar ýaly. Siziň bermeli malyňyzy men ýaý bilen kesgitleýärin we sizlerden ýaýdan özge hiç zat tama etmeýärin». Hoş söz bilen garşydaşyny dost eýlän Oguz han olardan ýüz harwar ajaýyp ýagşy ýaýlary alyp, goşunyna paýlaýar.
«Oguznamany» öwran-öwran okap çykanyňdan soň, «Atamyz Oguz han Türkmen — ullakan ýurduň şasy, gylyjyny gynyndan çykarmagyň deregine, gursagyndan Allanyň salan sözlerini çykarýar. Tamdyrdan çykan çörek ýaly sözler bilen dünýäni alýar» diýen sözleriň manysyna magat göz ýetirmek bolýar. «Elime ýarag alman, süýji dil bilen halky ýola saldym. Birewe kast etmedim, jebir etmedim, özüme jebir edilse, sabyr etdim». Bu sözler mundan bäş müň ýyl ozal Oguz han atamyzyň aýdyp giden pähimi.
Jumamyrat Gurbangeldiýew,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň rektory,
taryh ylymlarynyň kandidaty.