Şahyryň sözi gysga, şerhi köp
(Başlangyjy geçen sanlarymyzda).
15. «Utup durupdyr»
Akyldarymyzyň «Utup durupdyr» (Magtymguly, şygyrlar, 3 tomluk, Aşgabat, 1992ý., I tom, 229 sah.) atly şygrynda birnäçe sowaly orta atýar. Geliň, ilki, şol bentler bilen tanşalyň!
Ne düşekdir, aňa basan ýarymaz,
Ne kiştdir, derýa batar, ýörimez,
Ne enedir, ölmez, ýitmez, garrymaz,
Öz balasyn özi ýuwtup durupdyr?
Ne çyragdyr, gözsüzlere ýarydyr,
Ne gözgüdir, bu aýnadan a:rydyr,
Ne sakydyr, pyýalasyn ýörüdir,
Bir goly bogzumdan tutup durupdyr?
Başy baryp çykmyş arşyň üstüne,
Aýagy inmişdir ýeriň astyna,
Janly, jansyz, her ne gelse destine,
Dannamaý, dahanna atyp durupdyr?
Dana Pyragynyň şygra salyp beren sowallarynyň jogaplary şeýle bolsa gerek diýip çak edýäris:
Ölüm düşegi — oňa basan ýarymaz,
Ykbal kişti bagtyň ýatsa, ýörimez,
Ene toprak — ölmez, ýitmez, garrymaz,
Öz balasyn özi ýuwtup durupdyr.
Iman nury gözsüzlere ýarydyr,
Yslam gözgi — bu aýnadan a:rydyr,
Ol Ezraýyl pyýalasyn ýörüdir,
Bir goly damakdan tutup durupdyr.
Ol töhmetdir çykmyş arşyň üstüne,
Aýagy inmişdir ýeriň astyna,
Janly, jansyz her ne gelse destine,
Dannamaý, agzyna atyp durupdyr.
16. «Haj eýleseň jara döner»
Akyldarymyzyň 2013-nji ýylda neşir edilen diwanynyň 1-nji jildinde (282 — 283 sah.) «Görüm görülmegen ýerde» atly şygyr ýerleşdirilip, onda şygryň 4-nji bendi şeýle nusgada berlipdir:
Haj eýleseň jara döner,
Gül açylsa, hara döner,
Hyzmat etmek hara döner,
Gadryň bilinmegen ýerde.
Öňler daýhanlar orak orup, bugdaý desselerini bir ýere üýşürip, ol üýşmegiň üstünde at aýlap döwek döwüpdirler. Desselerdäki sümmüller baldagyndan döwlüp, däneler saman, harpyk bilen garyşyk halda bolýar. Oňa «nerme» diýilýär.
Bugdaý dänelerini samandan hem harpykdan saplamak üçin, şemally gün ýeňiljek pil bilen nermeden az-azdan alyp, şemala sowurýarlar. Muňa harman atmak diýilýär. Şonda saman gaýyp gidýär, harpykly däneler golaýa inýär-de, bir ýere jemlenýär. Ol üýşmege «çäç» diýýärler. Soňra-da çäji iri gözli elekden geçirýärler. Harpykdan arassalanan, elekden geçen dänelere «gyzyl» diýip at beripdirler. Elegiň gözünden geçmän galanlaryna bolsa «ja:r» diýipdirler. Türkmenlerde bugdaý orýana, döwek döwýäne, harman sowurýana «Çäjiňe bereket!» diýip, ýagşy dileg etmek däbi bar.
Şeýlelikde, gadymda galla ýygnamagyň düzgünleriniň yzygiderliligine salgylanyp, biz birinji setirdäki «haj» sözi «çäç» diýip okalmalydyr diýen pikire gelýäris:
Çäç eýleseň, ja:ra döner.
Gül açylsa, ha:ra döner
— diýen setirdäki «ha:ra» diýen söz «gülüň tikeni» diýmegi, şygryň üçünji «Hyzmat etmek hara döner» setirindäki «ha:ra» sözi bolsa «ha:r» sözünden bolup, ol har edilmegi, biderek ýere edilen azaby aňladýar.
17. «Maňlaýy gülen islärin»
2013-nji ýyldaky neşirde (Magtymguly, eserler ýygyndysy, 2-nji jilt, 191 sah.) «Kerem islärin» atly şygyr ýerleşdirilen. Onuň 3-nji bendiniň soňky iki setiri şeýle:
Gaş-gabak çytmaý oturan,
Maňlaýy gülen islärin.
«Gabak çytmak», «Maňlaýy gülen» diýen jümleleriň türkmen dilinde edil şu görnüşde ulanylýandygyna mysal bolup biläýjek nusga gabat gelmedik. Şonuň üçin bu iki setiriň 1976-njy ýylda neşir edilen diwanda (70 sah.):
Gaşlarny çytman oturan,
Gözleri gülen islärin
—
diýip berlen nusgasyny dogry hasap edýäris.
(Dowamy gazetiň indiki sanynda).
* Peýdalanylan edebiýatlar:
1. Magtymguly, 2 tomluk, Aşgabat, 1994.
2. Magtymguly, Aşgabat, 1959.
3. Magtymguly, 2 tomluk, Aşgabat, 1983.
4. Magtymguly, 2 jiltlik, Aşgabat, 2013.
Juma ATAÝEW,
terjimeçi, žurnalist.
Makala 10.07.2023 senesinde «Biznes reklama» gazetinde çap edildi.