Türkmenistanyň Prezidenti
Serdar Berdimuhamedow:
“Häzirki döwürde hut örän ýokary
jogapkärçilik duýgusy Birleşen Milletler Guramasynyň
agza ýurtlarynyň 193-isiniň ählisini hem birleşdirmelidir.”
Döwletleriň we iri halkara guramalaryň global möçberde parahatçylygy, howpsuzlygy we durnukly ösüşi üpjün etmekligiň ha¬tyrasyna barha ysnyşykly özara gatnaşyklary ösdürmekleri häzirki zaman dünýä ösüşiniň häsiýetli aýratynlyklaryndan biri bolup durýar. Şu jähtden halkara gatnaşyklaryň häzirki zaman ulgamynda Birleşen Milletler Guramasyna möhüm orun degişlidir.
Birleşen Milletler Guramasy – bu halkara parahatçylygy saklamak we pugtalandyrmak, umumy howpsuzlygy üpjün etmek, halkara hyzmatdaşlygy ösdürmek we ählumumy durmuş-ykdysady ösüşe ýardam bermek maksady bilen döredilen iri halkara döwletara guramadyr. BMG diňe bir döwletleriň özlerini tolgundyrýan ol ýa-da başga meseleler boýunça öz garaýyşlaryny beýan etmäge mümkinçilik berýän münber däldir. BMG şeýle hem ählumumy parahatçylygy we howpsuzlygy üpjün etmegiň esasy we çalşyp bolmajak mehanizmidir, ýüze çykýan dawalary we gapma-garşylyklary çözmekde iň ýokary halkara derejedir. Başgaça aýdylanda, häzirki döwürde BMG diňe bir ýokary wekilçilikli halkara düzümi bolman, eýsem ol global gatnaşyklaryň häzirki zaman ulgamynyň esasy daýanjydyr, dünýä giňişliginde parahatçylygy we bähbitleriň deňagramlylygyny saklamagyň, howpsuzlygyň durnuklylygynyň kepili bolup durýandyr.
Birleşen Milletler Guramasynyň döredilmegine Ikinji jahan urşunyň elhençlikleri we Milletler Ligasynyň halkara parahatçylygy üpjün etmek ýaly öz esasy wezipesini ýerine ýetirmäge ukypsyz bolmagy sebäp boldy. Halklaryň azatlyga we demokratiýa bolan ymtylmalary, totalitarizme garşy gazanylan ýeňiş dünýäniň täze köptaraplaýyn hyzmatdaşlyk ulgamyny döretmäge ýol açdy. Netijede bu ugurda halkara maslahatlar geçirilip başlandy.
1941-nji ýylda Waşingtonda geçirilen maslahatda ilkinji gezek “Birleşen Milletler” adalgasy peýda boldy. Bu adalga ABŞ-nyň Prezidenti F.D.Ruzwelt tarapyndan teklip edildi. Täze guramanyň döredilmeginde öňki SSSR, ABŞ, Beýik Britaniýa, Fransiýa, Hytaý ýaly döwletleriň hyzmatdaşlygy möhüm orun tutdy.
1943-nji ýylyň 19–30-njy oktýabrynda geçirilen Moskwa maslahatynda täze halkara guramany döretmek baradaky ilkinji resmi karar kabul edildi. Maslahatda uruşdan soň parahatçylygy we halkara howpsuzlygyny üpjün etjek täze guramany döretmek barada ylalaşdylar. SSSR-iň, ABŞ-nyň, Beýik Britaniýanyň Daşary işler ministrleri tarapyndan işlenip düzülen Ählumumy howpsuzlyk meselesi boýunça dört döwletiň Jarnamasyna 1943-nji ýylyň 30-njy oktýabrynda agzalan döwletleriň hökümetleri tarapyndan gol çekildi.
Moskwa maslahatynyň kararlary 1943-nji ýylyň 1-nji dekabrynda bolup geçen Tähran maslahatynda ählumumy tassyklanma eýe boldy. Maslahatyň işine üç ýaran döwletiň – SSSR-iň, ABŞ-nyň we Beýik Britaniýanyň baştutanlary I.W.Stalin, F.D.Ruzwelt, U.Çerçil, şeýle hem şol ýurtlaryň Daşary işler ministrleri we harby ştablarynyň wekilleri gatnaşdylar. Gol çekilen üç döwletiň Jarnamasynda soýuz döwletleriň ýolbaşçylary öz ýurtlarynyň uruş döwründe-de, uruşdan soňky parahatçylyk wagtynda hem bilelikde işlejekdiklerine ynam bildirdiler. Halkara guramanyň Düzgünnamasyny ýokary depginde taýýarlamaklyk Tähran maslahatynyň netijesi boldy.
1944-nji ýylyň 21-nji awgustyndan 28-nji sentýabryna çenli Waşingtonyň Dumbarton-Oks şäherinde geçirilen maslahatda täze guramanyň gurluşy boýunça “Ilkinji teklipler” ylalaşyldy. Bu teklipler BMG-niň Düzgünnamasynyň esasyny düzdi. Täze taslama 12 bapdan ybarat boldy (deňeşdirmek üçin: BMG-niň Düzgünnamasy 19 bapdan durýar). Şol ýerde BMG-niň esasy edaralarynyň gurluşy we maksatlary barada ylalaşyldy, ýöne Howpsuzlyk Geňeşindäki ses beriş tertibi soňra – 1945-nji ýylyň Krym (Ýalta) maslahatynda kesgitlenildi.
1945-nji ýylyň fewralynda bolup geçen Krym (Ýalta) maslahatynda Howpsuzlyk Geňeşiniň hemişelik agzalarynyň raýdaşlyk ýörelgesini öňe sürmek baradaky mesele ylalaşyldy. Şeýle hem Ukraina SSR-ni we Belarus SSR-ni BMG-niň ilkinji agzalarynyň hataryna goşmak meselesi ylalaşyldy. Soňra BMG-niň Düzgünnamasyny gutarnykly taýýarlamak üçin San-Fransisko maslahatyny çagyrmak barada karar kabul edildi.
Netijede, San-Fransisko maslahaty 1945-nji ýylyň 25-nji aprelinde açyldy. Maslahatda Birleşen Milletler Guramasy döredildi, onuň Düzgünnamasy – häzirki zamanyň iň möhüm köptaraply halkara-hukuk resminamasy kabul edildi. Bu resminamanyň gutarnykly tekstine 1945-nji ýylyň 26-njy iýunynda 51 ýurduň wekilleri gol çekdiler. BMG-niň Düzgünnamasy 1945-nji ýylyň 24-nji oktýabrynda güýjüne girdi. Şol gün Birleşen Milletleriň Güni hökmünde jar edildi.
Maslahatda Düzgünnama el galdyryp ýa-da at bilen däl-de, gatnaşyjylaryň ählisiniň ör turmagy bilen bir agyzdan makullandy. Gol çekmekde ilkinji bäş orny SSSR-e, ABŞ-a, Beýik Britaniýa, Hytaýa we Fransiýa bermek karar edildi. Netijede, Düzgünnama 51 döwletiň 153 wekiliýeti gol çekdi.
Şondan soň esasy meseleleriň biri – BMG-niň ştab-jaýynyň ýerleşjek ýerini saýlamak boldy. Bu ugurda Ýewropa döwletleri Ženewany, Amerika ýurtlary bolsa ABŞ-nyň şäherleriniň birini teklip etdiler. Ýewropa tarapdarlary iki jahan urşunyň ojagy bolan Ýewropanyň halkara merkez bolmagynyň zerurdygyny öňe sürdüler. ABŞ-nyň tarapdarlary bolsa bu çözgüdiň Waşingtonyň halkara işlerinde işjeňligini artdyrjakdygyny aýtdylar.
1945-nji ýylyň awgustynda döredilen Taýýarlaýyş komissiýasynyň çekişmeleriniň netijesinde ses berişlik geçirildi. BMG-niň ştab-jaýyny ABŞ-da ýerleşdirmek baradaky teklip 30 ses bilen goldanylyp kabul edildi. Sowet Soýuzy hem bu karary goldady. ABŞ-nyň peýdasyna bolan sesleriň artyk bolmagy bu kararyň tassyklanmagyna getirdi.
Komissiýa soňra merkezi ABŞ-nyň gündogar kenarynda ýerleşdirmek barada teklibi kabul etdi. Ilki Konnektikut ştaty saýlanypdy, ýöne ýerli ilat garşy çykdy. Soňra täze ýer hökmünde Nýu-Ýorkdaky Manhetten adasy saýlanyldy. Netijede, 1946-njy ýylyň 14-nji fewralynda Londonda geçirilen Baş Assambleýanyň mejlisinde bu çözgüt resmi taýdan tassyklanyldy.
Ştab-jaý üçin ýer amerikan millioneri Dewid Rokfeller tarapyndan sowgat berildi. 7,2 ga meýdan BMG-niň resmi halkara territoriýasy hökmünde ykrar edildi.
Ştab-jaýyň gurluşygyna 68 million amerikan dollar sarp edilip, onuň 65 million amerikan dollary ABŞ tarapyndan Gurama karz berlipdir. Ştab-jaýyň binasynyň baş arhitektory Uolles Garrison bolup, oňa dürli ýurtlardan bolan 10 sany ussat arhitektor gatnaşdy. Olaryň arasynda sowet arhitektory Nikolaý Basow, Fransiýaly Le Korbýuze, Braziliýaly Oskar Nimeer we beýlekiler bardy.
Gurluşyk 1949-njy ýylda başlanyp, 1950-nji ýylyň 21-nji awgustynda tamamlandy. Şondan soň BMG-niň Sekretariaty täze binada işe başlady. Jaý toplumyna Baş Assambleýanyň binasy, 39 gatly Sekretariat jaýy, maslahat binalary we soňrak gurlan Dag Hammerşeld kitaphanasy girýär.
Netijede, BMG-niň döredilmegi adamzadyň uruşdan soňky döwründe parahatçylykly ösüş ugrunda birleşmeginiň taryhy beýany boldy. Bu gurama halkara gatnaşyklarynyň täze tapgyrynyň – hyzmatdaşlyga, howpsuzlyga we adam hukuklaryna esaslanýan dünýä ulgamynyň binýadyny goýdy.
Taňryguly GELDIMÄMMEDOW,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Halkara gatnaşyklary fakultetiniň III ýyl talyby.