5-NJI IÝUN – BÜTINDÜNÝÄ DAŞKY GURŞAWY GORAMAGYŇ GÜNI
Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan ýurdumyzda 5-nji iýun – Bütindünýä daşky gurşawy goramagyň güni hökmünde bellenilip geçilýär. Bu sene dünýä jemgyýetçiligini her ýyl planetamyzyň ýagdaýy we geljegi üçin köpçülikleýin jogapkärçiligimiz barada pikirlenmäge çagyrýar.
Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan 1972-nji ýylda döredilen bu gün daşky gurşaw meselelerine düşünmek we olary çözmek üçin çäreleri geçirmäge çagyrýan iň möhüm gurallaryň birine öwrüldi. Ylmy nukdaýnazardan daşky gurşaw meseleleri barha çylşyrymlaşýar we biri-birine bagly bolýar. Antropogen ýyladyşhana gazlarynyň zyňyndylary sebäpli howanyň üýtgemegi, global temperaturanyň ýokarlanmagyna, buzluklaryň eremegine, deňiz derejesiniň ýokarlanmagyna we aşa howa hadysalaryna sebäp bolýar. Bu üýtgeşmeler diňe bir nazary taýdan howp däl, eýýäm guraklyk, suw joşmalary, ýangynlar we oba hojalygynyň adaty bir ýagdaýy ýaly duýulýar, azyk howpsuzlygyna we milliardlarça adamyň abadançylygyna gönüden-göni täsir edýär.
Biodürlüligiň ýitmegi bolsa başga bir möhüm mesele hökmünde ýüze çykýar. Häzirki wagtda görnüşleriň ýitip gitmegi onlarça ýa-da ýüzlerçe esse ýokarlanýar. Bu bolsa esasan, ýaşaýyş ýerleriniň ýok edilmegi, hapalanmagy, howanyň üýtgemegi we tebigy hadysalaryň aşa kän ýüze çykmagy arkaly duş bolýarys. Bizi arassa howa, suw, tozanlamak we howanyň kadalaşdyrylmagy bilen üpjün edýän ekosistemalar howp astyndadyr. Mysal üçin, tozanlaýan mör-möjekleriň azalmagy dünýädäki azyk önümçiliginiň ep-esli bölegine howp salýar.
Hapalanmak, öz gezeginde, köp görnüşleri: deňiz durmuşyna howp salýan we iýmit zynjyryna girýän ummanlardaky plastiki hapalanmakdan, dem alyş we ýürek-damar kesellerine sebäp bolýan inçe bölejikler we zäherli gazlar bilen howanyň hapalanmagyna çenli görnüşleri öz içine alýar. Agyr metallar we pestisidler bilen topragyň hapalanmagy toprak hasyllylygyny peseldýär we azyk önümleri arkaly adamyň saglygyna howp salýar.
Ylmy jemgyýet bu proseslere düşünmek we çözgütleri işläp düzmegiň üstünde köp işleýär. Gün we ýel ýaly täzelenip bilýän energiýa çeşmelerinde geçirilen gözlegler, gazylyp alynýan ýangyçlary çalyşmak üçin barha artýan mümkinçiliklerini görkezýär. Uglerody ele almak we saklamak tehnologiýalary ösdürilýär, ýöne olaryň netijeliligi we göwrümi entek has köp öwrenilmegini talap edýär. Biodürlüligiň çäginde alymlar zaýalanan ekoulgamlary dikeltmegiň usullaryny, ýitip barýan görnüşleri gorap saklamagyň maksatnamalaryny we tebigy baýlyklary durnukly peýdalanmak strategiýalaryny işläp düzýärler.
Daşky gurşawy goramagyň halkara güni bu ylmy açyşlary we tehnologiýalary öňe sürmek üçin platforma bolup hyzmat edýär. Şeýle hem, galyndylary azaldýan we çeşmelerden has köp peýdalanýan aýlawly ykdysadyýete geçmegiň zerurdygyny görkezýär. Bu diňe bir gaýtadan işlemek bilen çäklenmän, önümçilik proseslerini, önüm görnüşini we sarp edijilik endiklerini täzeden gözden geçirmegi aňladýar.
Bilimiň we habarlylygyň ähmiýetini artykmaçlyk hökmünde bellenilmegine entek irräk bolýar. Diňe daşky gurşaw meselelerine we olaryň netijelerine giňişleýin düşünmek arkaly şahsy, milli we halkara derejesinde köpçülikleýin özüni alyp barşyň üýtgemegine ýetip bolýar. Durnukly kararlar kabul etmek ähli gyzyklanýan taraplaryň - hökümetleriň, kärhanalaryň, raýat jemgyýetiniň we her bir adamyň gatnaşmagyny talap edýär.
2025-nji ýylda bellenilip geçilýän bu Bütindünýä daşky gurşawy goramak güni bizi ýene bir gezek herekete çagyrýar. Bu gün diňe bir bellenilip geçilmek hökmünde däl, eýsem, sagdyn gurşawyň durnukly ösüş, parahatçylyk we abadançylyk üçin esasdygyny ýatladýar. Daşky gurşaw meseleleriniň artmagy bilen biziň geljegimiz barada globallaýyn pikirlenmek, ýerli hereket etmek we umumy öýümizi – Ýer planetasyny goramak üçin ylma esaslanýan kararlar bermek ukybymyza baglydyr.
Maýa Atajanowa,
Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň
Halkara gatnaşyklary institutynyň
Dünýä dilleri kafedrasynyň uly mugallymy